هادي نيوز: بحران‌ها آزمون مدیریت جوامع هستند که سیستم­‌های سیاسی را به چالش می­‌کشند. بررسی چگونگی مدیریت بحران­ها در کشورها، می­‌تواند ارزیابی مثبتی برای سیستم­‌های مدیریتی گوناگون باشد؛ جنگ یکی از این بحران‌هاست که تا به امروز کشور‌های متعددی را درگیر خود ساخته است.

بررسی مدیریت جنگ­ در کشور‌های گوناگون تجربه­‌های موفق و ناموفق متعددی را آشکار می­‌سازد. برای نمونه جمهوری اسلامی ایران یکی از طولانی‌ترین جنگ­‌های جهان معاصر را تجربه کرده است؛ جنگ تحمیلی یکی از آزمون­‌هایی بود که سیستم نوپای جمهوری اسلامی را و شاید استعداد‌های رهبری و ظرفیت‌­های مدل حکومتی ولایت فقیه را به چالش فراخواند. در همین زمینه بررسی چگونگی مدیریت حضرت امام خمینی در جنگ تحمیلی می­‌تواند تجربه جمهوری اسلامی ایران را در مدیریت بحران­ها رهنمون سازد.

تاملی در شیوه مدیریت جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از سوی امام خمینی به ویژه در سال‌های نخستین آن، الگوی منحصر به فردی از مدیریت بحران‌های سیاسی را نشان می‌دهد. بر خلاف تصور عده‌ای از تحلیل­گران که شیوه مدیریت امام را صرفا فردی یا کاریزماتیک و در ارتباط مستقیم با مردم می‌پندارند، ایشان در کنار مردم مداری از مدیریت سیستمیک نیز در مدیریت جنگ استفاده کردند. مدیریت سیستمیک بحران‌های سیاسی، الگوی رایج در واحد‌های سیاسی مختلف است.

در این الگو، هر گونه تصمیم­‌گیری و مدیریت بحران، در چارچوب سلسله مراتب و نظام تصمیم­‌گیری حاکم اتخاذ می­‌شود. در حالی که در شرایط عادی، پروسه تصمیم­‌گیری مطابق قانون اساسی و قواعد رایج صورت می­‌گیرد، در شرایط بحرانی مانند بروز جنگ، فرآیند تصمیم­گیری متحول می‌­شود و به صورت خاص در می‌آید.

با آغاز جنگ تحمیلی حضرت امام خمینی با تاکید بر انسجام و وحدت درونی و دوری از اختلافات سعی کرد تا اولین گام در برابر این بحران را با حفظ انسجام درونی و استفاده از عاملان انسانی که سراپا همه گوش به فرمان رهبری او بودند، بردارد.

در ابتدای تجاوز عراق به ایران، اولین گام ایشان، پیام به جامعه برای حفظ خونسردی و برخورداری از آگاهی در برابر اغتشاشاتی است که گروهک منافقین ایجاد می­‌کند. امام با هوشیاری در برابر این دو بحران یعنی اعلام جنگ عراق و اغتشاشات منافقین ملت را آرام می­‌کند، سپس منافقین را مورد خطاب خود قرار می­‌دهد که در صورت تداوم این اغتشاشات در شرایط جنگی آن­ها نیز همراه و متحد عراق هستند.

در همین زمینه هر ساله حضرت امام خمینی در طول دوران جنگ تحمیلی به مناسبت تجاوز ارتش بعث به خاک ایران پیامی را ایراد می‌فرمودند؛ به عنوان نمونه در پیامی که ایشان در ۳۱ شهریور ۱۳۶۲ ایراد کردند آمده است: «سقوط صدام تا حدی است که حتی با منافقین فراری، که خود از او مفلوکتر و شکست‏ خورده‌تر هستند، دست اخوت می‌دهد؛ و منافقین نیز که برای ترمیم ننگ و بی‌آبرویی خود به هر حشیشی متشبث می‌شوند و تنها برای اینکه رادیو بغداد اسمی از این مدعیان نجات خلق بَرَد با کمال وقاحت با صدام جانی، که با خمپاره‌‏ها و موشک‌ها هزاران زن و مرد و کودک و بزرگ و کوچک این مرز و بوم را شهید کرده است و هر روز شهر‌های این خلق بیگناه را با توپ‌های دوربرد بر سرشان خراب می‌کند، دست اخوت و برادری می‌دهند و رسماً برای آنان جاسوسی می‌کنند؛ و با آنکه سران منافقین در دامن آمریکا و فرانسه مشغول عیاشی و خوشگذرانی هستند، مع‌الأسف عده‌ای نوجوان را با حیله و تزویر گول زده و قدرت تفکر را از آنان سلب نموده‏‌اند. امیدوارم نوجوانان فریب خورده با دیدن این جنایات و روشن شدن همدستی آنان با صدام، دیگر کورکورانه از آنان تبعیت نکنند.»

گام بعدی حضرت امام در مدیریت بحران جنگ حماسی است. از یک سو انقلاب در مراحل اولیه خود قرار داشت و هنوز نیرو‌های کشور به سازماندهی و تشکیلات مناسب دست نیافته بودند و از سویی نیز جنگی روانی مبنی بر پیروزی عراق در آغاز جنگ شکل گرفته بود. کسانی مانند «هنری کیسینجر» پیش‌بینی کرده بودند عراق در یک جنگ ده روزه می‌تواند بر جمهوری اسلامی پیروز شود. همچنین همان روز بختیار که شناخت بیشتری از بقیه­ مردم ایران داشت سقوط نظام جمهوری اسلامی را ظرف چند ماه محقق دانست و صدام در روز اول جنگ گفته بود که هفت روز دیگر به تهران خواهیم رسید.

حماسی بودن در چنین شرایطی به این معنا است که امام به عنوان رهبر فکری، بسیج­گر و سیاست­گذار، با اطمینان در هشدار به شروع جنگ، عراق و حامیانش را مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید: «گمان نکند ملت ما که دولت ایران و ارتش ایران عاجز از این است که جواب به این‌ها بدهد. هر وقتی که مقتضی بشود من پیامی به ملت خواهم داد و به صدام حسین و امثال او ثابت خواهم کرد که اینها، این اذناب امریکا قابل ذکر نیستند...»

مطالعه رفتار و عملکرد امام خمینی در دوران دفاع مقدس نشان می‌­دهد که ایشان از شیوه مزبور مدیریت بحران‌ها، بیشترین بهره را برای اداره احسن جنگ برده‌اند. نمونه بارز این نوع مدیریت نیز، تاکید خاص حضرت امام به نقش شورای عالی دفاع بود. این شورا که مطابق قانون اساسی برای اداره امور جنگ تشکیل شده بود؛ نقشی اساسی در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با جنگ داشت.

امام در سخت­‌ترین شرایط جنگ تحمیلی نیز از این شورا سلب مسئولیت نکرد و همواره، بر تمرکز تصمیم­‌گیری­‌ها در آن تاکید داشت. برای نمونه، ایشان در بیانیه‌­ای خطاب به مردم و مسئولان در ۲۵ اسفند ۱۳۵۹ ضمن تاکید بر معیار بودن قانون اساسی در اعمال نهاد‌ها و ماموریت یافتن شورای عالی دفاع می­‌فرمایند: «مسائل دفاع در شورا مطرح و رسیدگی می‏‌شود و پس از تصویب، تصمیم در اجرا با فرماندهی کل قواست و قوای مسلح باید اوامر ایشان را اجرا نمایند.»

با آنکه این شورا، به صورت مرتب جلسه‌هایی را در خدمت امام تشکیل می­‌داد، اما امام به ارائه رهنمود‌های کلی بسنده و به هیچ وجه سعی نمی­‌کردند اختیارات آن را محدود کنند و یا به طول کامل به تصمیم­‌هایش جهت دهند. در چارچوب سلسله مراتب تصمیم­‌گیری و اجرا، امام بر رعایت سلسله مراتب و اطاعت نیرو‌ها از فرماندهان خود تاکید ویژه‌ای داشتند. برای نمونه، ایشان تا جایی که ممکن بود بر فرماندهی کل قوا از سوی بنی ­صدر (علیرغم عملکرد منفی وی) تأکید می‌­کردند. در سطوح پایین نیز، به طور مرتب نیرو‌های ارتش، سپاه، بسیج و ژاندارمری را به اطاعت از فرماندهان خود توصیه می‌کردند.

همچنین در کنار احترام به قانون اساسی حضرت امام خمینی، حرکت جوانان به سوی جبهه­‌ها با پیام‌­های پرنفوذ رهبر، یک جریان «هنجار درونی» به وجود آورد که به تدریج همه­ اقشار را فراگرفت. «ای جوانان دانشگاهی،‌ای دانشجویان عزیز، به فریاد کشور و اسلام و ملت خودتان برسید و قهرمانانه قیام کنید که فرج شما نزدیک و حزب خدا بر حزب شیطان غلبه می‌کند.»

از سوی دیگر، جنگ به دلیل ماهیت انقلاب ایران خاصیتی مذهبی داشت. رهبری امام نیز بر بستر مذهب جریان داشت و با آموزه­‌های مذهبی آمیخته بود. امام با بهره­‌گیری مناسب از خاطره جمعی مخاطبان خود، آموزه­‌های مذهبی را به جریان انداخت. این گواهی بود بر تفکر امام که دین را جاری در زندگی می­‌دانست و به آن ابعادی همه­ جانبه می­‌بخشید.

حضرت امام خمینی با بهره­‌گیری از آموزه­‌هایی که از اسلام داشت و بر اساس توانایی و قابلیت­‌های رهبری خویش در هنگام جنگ توانست با شناخت از وضع موجود، تصمیم­‌گیری سنجیده و مطابق با شرایط انجام دهد.

تاکید بر انسجام و بهره­‌گیری از آموزه‌های مذهبی و ایجاد امواج مردمی در برابر نیروی متجاوز در آن شرایط، کاربرد بهینه­‌ی داشته­‌های کشور بود. ایشان با شناخت از واقعیت‌ها و حقیقت­‌های موجود سیستم نوپای جمهوری اسلامی، با تلفیق آموزه­‌های مذهبی و ملی و برجسته کردن اتحاد درونی توانست تا سرمایه اجتماعی را تقویت نماید و همین امر یکی از ابعاد مثبت مدیریت رهبری در دروان جنگ تحمیلی بود.

چنانچه کشوری که در وضعیت بحران قرار داشت، توانست با مدیریت صحیح منابع انسانی و تقویت انسجام درونی، جنگ را به نفع خود پایان دهد. تجربه­ مدیریتی حضرت امام خمینی در چنین شرایطی، تبلور آمیختگی توانایی­های فکری، بسیج­ گرانه و سیاست­گذارانه­ ایشان بود.

دفاع پرس