اندیشه‌های سیاسی خاستگاه و زیر بنای رفتارها، کردارها و گفتارهای سیاسی بشمار می‌رود، دسته‌بندی اندیشه‌های سیاسی در اسلام از الگوی واحدی برخوردار نیست و هر یک از اندیشمندان به تناسب گرایشها و شرایط محیطی خویش به گونه‌ای خاصی اندیشه‌های سیاسی را تقسیم‌بندی کرده‌اند، در مجموع می‌توان یک طبقه‌بندی معطوف به هدف و غایت را درباره متون سیاسی اسلام ارائه کرد تا آثار سیاسی از هر مذهب و فرقه‌ای را بتوان در چارچوب آن تبیین و تعریف نمود.

1-اندیشه‌های سیاسی انقلابی: که در صدد تغییر دادن اوضاع هستند.

2-اندیشه‌های سیاسی اصلاحی:اندیشه‌هایی که از وضع موجود تاراضی هستند و برای رسیدن به وضع مطلوب ارائه طریق می‌کنند و همگی خواستار انجام اصلاحاتی در وضعیت سیاسی مملکت هستند.اندیشه‌های سیاسی تغلبی و استبدادی: که در صدد توجیه وضع موجود هستند و به حکومت زور و منافع خودکامگان توجه دارد و می‌گویند حق با کسی است که غلبه پیدا می‌کند.

اندشه سیاسی محقق سبزواری در شمار دسته دوم یعنی اندیشه‌های سیاسی اصلاحی تعلق دارد. محمد باقر سبزواری معروف به محقق سبزواری فرزند محمد مؤمن در سال 1017 ق در روستای نامن سبزوار بدنیا آمد 73 سال عمر کردو معاصر چهار تن از شاهان صفویه بود.وی پس از فوت پدر برای تحصیل به اصفهان رفت و به سرعت سرآمد عالمان عصر خویش گردید، به گونه‌ای که پس از چندی به درخواست شاه عباس دوم سمت امامت جمعه و جماعت و شیخ‌الاسلامی را پذیرفت و از این زمان، اولاد و اعقاب او به شیخ‌الاسلام معروف و مشهور شدند. (مکارم الآثار، ج2، ص 823)، سبزواری از حکما و فقهای بزرگ شیعه در قرن 11 هجری است.

محقق سبزواری از محضر اساتید بزرگی در رشته‌های معقول و منقول بهره‌مند شد و شاگردان زبردستی در رشته‌های مختلف تربیت کرد و معاصر علمای بزرگی چون فیض کاشانی و سلطان العلما بود و آثار بسیار ارزشمندی را از خویش به یادگار گذاشت. علاوه بر آثار فقهی و آثار فلسفی و آثار مربوط به عبادات و دعاها و اذکار دارای آثار ارزمشند سیاسی نیز هستند، مهمترین این آثار را در روضه‌الانوار عباسی و شرح حدیث برّالوالدین می‌توان نام برد.

سیاست در قاموس روضه‌الانوار

روضه‌الانوار عباسی مهمترین کتاب محقق سبزواری است که به تقاضای شاه عباس دوم نگاشته شد. این کتاب نگاهی گذرا به اوضاع زمانه و تحولات سیاسی معاصر خود می‌پردازد و شاه را از اوضاع باخبر می‌سازد. وی در این کتاب راهکارها و عرصه‌های قابل اصلاح را برای شاه توضیح می‌دهد، در فصل دیگری از این کتاب عوامل زوال دولت و حکومت را مورد بررسی قرار می‌دهد و 15 عامل را برمی‌شمارد، وی با کنایه قرائن و شواهد ضعف و زوال سلطنت صفوی را به شاه گوشزد می‌کند تا شاه با ساماندهی اوضاع کشور از زوال حکومت پیشگیری نماید. وی در این باره چند اقدام اساسی را تعقیب نمود:

1-درخواست توبه از شاه عباس دوم: محقق سبزواری با تبیین ارزش و آثار توبه در اسلام، شاه را به توبه از گناهان ترغیب می‌کند و می‌گوید: اگر کسی تمام عمر کافر باشد یا مشغول به انواع معاصی و ذنوب باشد و در نفس آخر اسلام آورد یا از همه گناهان توبه کند، خدای عزوجل می‌آمرزد و بی‌حساب به بهشت می‌رود. (روضه‌الانوار عباسی، فصل دوم). در فراز دیگری ضمن برشمردن برکات توبه از شاه می‌خواهد به آنچه صلاح اعلی حضرت است به منهج استقامت و صلاح درآیند. (همان، فصل ششم)

2-نهی از منکر شاه عباس دوم از شرابخواری و لهو و لعب: سبزواری اشتغال زیاد شاه به شرابخواری و لهو و لعب و غفلت او از امور مملکت و تفویض کارهای کشور به امرا و وزراء را یکی از عوامل زوال حکومت بر شمردند و از شاه می‌خواهد به این اوضاع پایان دهد.

3-تأکید بر فکر و اندیشه در اداره حکومت: سبزواری شاهان و درباریان را به فکر و اندیشه در امور کشورداری فراخواند و می‌نویسد: اگر کسی در کارها فکر و اندیشه بسیار کند و آنچه به احتیاط نزدیکتر باشد بعمل آورد، در دنیا و آخرت ایمن و سالم است. و شرابخواری و لهو و لذت‌ جویی منافی فکر و احتیاط است.(همان).

4-نقد اوضاع فرهنگی و مذهبی: سبزواری به نقد اوضاع فکری، فرهنگی از جمله نقد متصوفه و گروهی از زهاد می‌پردازد که در لوای زهد زر اندوزی می‌کنند. در این زمینه می‌نویسد: بسیاری از متزهدان و متصوفان چنین بوده‌اند و هستند که اظهار زهد و دوری از دنیا کنند و در آن لباس، طالب دنیا باشند. (همان، باب پنجم، فصل پنجم).

5-امر به معروف و نهی از منکر:سبزواری در باب هفتم کتاب روضه‌الانوار به احیای فرضیه امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازد و برای علاج ناهنجاریها راهکار ارائه می‌دهد و شاه را بدان ترغیب می‌کند. از این رو اصلاح وضعیت اجتماعی بخش عمده‌ای از دغدغه‌ سبزواری بوده است. وی همچنین از شاه می‌خواهد محراب و منبر و خطابه را که در اصل مکان پیغمبران و امامان است از اهل باطل بی‌حاصل مصون نماید. (همان، باب هفتم، فصل اول)

6-نقد وضعیت قضایی کشور: سبزواری نسبت به رشوه خوردن قضات زمانه اعتراض می‌کند و با برشمردن انواع گناهان کبیره و صغیره، رشوه‌خواری را گناه کبیره می‌داند و از شاه می‌خواهد این اوضاع را اصلاح نماید و توصیه می‌کند: کسانی که قابل این شغل عظیم (قاضی بودن) نباشد، نصب نکند و مردم نادان که عارف به قواعد احکام شرع نباشد یا طامع باشند و امین و متدین نباشند و طمع در اموال مسلمانان کنند، نصب ننماید.(همان، فصل سوم)

اول) منابع و مبانی کلانی و فلسفی: منابع و مبانی اندیشه سیاسی سبزواری

براساس افکار و آثار محقق سبزواری مهمترین منابع اندیشه سیاسی محقق سبزواری را قرآن کریم، احادیث و سنت و سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و سخنان حکمای مسلمان تشکیل می‌دهد.

سبزواری می‌نویسد: اهتمام دارد که در هر باب به قدر میسور استشهاد به آیات بینات قرآنیه و احادیث شریفه نبویه، امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابیطالب(ع) و آرای حکمای سابقین و سخنان ملوک‌ مافین مذکور باشد و در هر باب حکایات مناسب مقام، بی‌تطویل کلام ایراد شود. 0پیش گفتار، روضه الانوار).

2-انسان شناسی: در انسان شناسی طبیعت انسان‌ها را بر فطرت پاک الهی قلمداد کرده که استعداد خیر و شر دارد و بر اثر محیط و تربیت‌ها ممکن است به اوج تعالی معنوی و یا به انحطاط برسد. سبزواری معتقد است اگر امر به معروف و نهی از منکر ترک شود طبع حیوانات و درندگان در میان انسان‌ها شایع می‌گردد. (همان، باب ششم، فصل ششم) در این زمینه انسان‌ها را در پنج دسته تقسیم می‌کند:

الف)کسانی که به طبع خیّر هستند و خیر و نیکی از آنها به دیگران سرایت می‌کند.

ب)کسانی که به طبع خیر هستند اما خیر و نیکی از آنها به دیگران سرایت نمی‌کند.

ج)کسانی که نه طبع خیر دارند و نه طبع شر که باید آنها را هدایت و به خیر ترغیب کرد.

د)کسانی که شرور هستند اما شر از آنها به دیگران سرایت نمی‌کند.

و)کسانی که شرور هستند و شر از آنها به دیگران تجاوز می‌کند.(همان، فصل اول)

جهان‌بینی: در جهان‌بینی سبزواری که منطبق بر جهان بینی وحیانی است  دو جهان دنیا و آخرت انسان را احاطه کرده و حیات واقعی جهان آخرت تلقی می‌شود زیرا در این دنیا عاقبت هر حیاتی مرگ است و هیچکس را در این دنیا حیات ابدی و ثبات و بقا نیست بلکه همه چیز این جهان در معرض تغییر و زوال و انقلاب است.(همان، قسم اول، باب اول) و نقطه پایان جهان را بهشت یا جهنم می‌نامد که پس از آن سفری نیست.

4-ایمان و مراتب آن

براساس روایات رسیده از پیشوایان دین ایمان در اندیشه سبزواری عبارت است از اعتقاد قلبی، اقرار زبانی، وی عمل با اعضا و جوارح انسان را جزء ایمان بشمار نمی‌آورد. بنابراین مرحله اول ایمان، اعتقاد قلبی به خدا و نبوت و امامت و معاد و هرآنچه پیامبر از سوی خداوند آورده است می‌باشد. مرتبه دوم ایمان را اقرار زبانی به هر آن چیزی می‌داند که بدان ایمان قلبی پیدا کرده است، مرتبه سوم ایمان، مرتبه سابقان و مقربان است. اینان مؤمنانی هستند که جز خدا به هیچ چیز از دنیا و آخرت توجه ندارند و رضای آنها تنها در رضای الهی باشد.(همان، فصل دوم)

5-ممنوعیت تقلید دراصول و ارکان دین و ضرورت تحقیق در آنها

6-وجوب تقلید در فروع دین: به جهت آنکه فهمیدن احکام از قرآن و حدیث برای همه کس مقدور و میسر نیست بلکه مخصوص جماعتی است که به فهم و ادراک صحیح موسوم باشند. (رساله خلافیه، برگ 2)

دوم)مبانی فقهی اندیشه سیاسی سبزواری

در اندیشه سیاسی محقق سبزواری حکومت کردن حق فقهای شیعه است و مشروعت آن بواسطه شریعت و اتصال به اهلبیت(ع) است، از این رو هر چند با دربار شاهان صفوی همکاری می‌کرد لکن دائماً آنها را دعوت به توبه و ترک گناهان کبیره و صغیره می‌کرده و بخشی از آثار خویش را به نصیحت پادشاه و درباریان اختصاص داده است. در کتاب ارزشمند روضه‌الانوار رابطه دین و دولت به خوبی تبیین گردیده و تنها فقیه عادل امین جامع‌الشرایط را شایسته حکومت می‌داند که از سوی ائمه(ع) در زمان غیبت در تمام امور نیابت‌پذیر، نیابت دارد. وی در این زمینه به روایتی از معصوم(ع) استناد می‌کند.

سوم) مبانی اندیشه سیاسی فقهی سبزواری

محقق سبزواری در آثار مختلف خویش سیاست و حکومت را در قامت کلام اسلامی و فقه سیاسی اسلام به روشنی برجسته می‌سازد. ایشان در کتاب کفابه‌الاحکام می‌گوید: اگر فقیه یا اعلم در شهر بود احتیاط واجب است که غیر او امام جمعه نشوند یا اینکه از فقیه اجازه گرفته و اقامه کنند.(کفایه الاحکام، ص 20). در عصر غبیت، احوت، دادن زکات به فقیه مأمون امامی است (فقیهی که امین و شیعه دوازده امامی باشد.) (همان، ص 40). بعید نیست که در عصر غیبت هم اگر فقیه امامی مأمون، زکات را درخواست نماید اعطای به او واجب و امتناع غیر مجزی باشد. (همان) در عصر غیبت اموال خاصه امام (مناکح، مساکن، مستاجر) برای شیعیان مباح است. (همان، ص 45) متولی تقسیم خمس در عصر غیبت، فقیه عادل جامع الشرایط است.0(همان) خراج و تقسیم آن را فقط امام عادل می‌تواند تعیین کند. (همان، ص 76) فقهای شیعه در عصر غیبت می‌توانند در صورت ایمنی از ظالم، بین مردم حکم کرده، زکات و خمس را تقسیم کنند و یا دارا بودن شرایط افتاء فتوا دهند. (همان، ص 83) طبق مقبوله عمربن حنظله قاضی باید فقیه جامع الشرایط باشد. (همان، ص 261)

چهارم) سلسله مراتب نظام سیاسی

در اندیشه سیاسی محقق سبزواری فقیه جامع‌الشرایط در رأس حکومت و عامل مشروعیت و هدایت نظام سیاسی است که از آن به حکیم مجتهد  (مجتهد حکیم) تعبیر کرده است. پس از او شاه صفوی قرار دارد که به تأیید فقها حکومت می‌کند و در چارچوب احکام شریعت به اداره جامعه و حل و فصل امور مردم می‌پردازد. پس از شاه سمت وزیر اعظم و پس از او سایر ارکان حکومت قرار دارد. سبزواری تلاش می‌کند تا اصلاحاتی در حکومت صفویه ایجاد کند تا بدین طریق از انحطاط و زوال این دولت که تلاش می‌کند در چارچوب شریعت و فقاهت کشور اداره نماید پیشگیری و جلوگیری شود.

پنجم) مبانی اخلاقی اندیشه سیاسی سبزواری

پیوند سیاست و اخلاق همواره در مکاتب سیاسی محل بحث و جدل بوده و غالب اندیشمندان مسلمان بر پیوند استوار این دو مقوله اذعان داشته‌اند. محقق سبزواری در این راستا به درآمیختگی  سیاست و اخلاق باور دارد و آن را منطبق بر نص صریح ارزشها و آموزه‌ها و متون دینی می‌داند.

سبزواری بر اساس روایات رسیده از پیامبر اعظم(ص) عدالت را وظیفه سلطان می‌داند و می‌گوید: دوست‌ترین مردم به خدای عزوجل در روز قیامت و نزدیکترین آنها به خدا، حاکم عادل است و مبغوض‌ترین مردم به خدای عزوجل در روز قیامت و سخت عذابترین ایشان پادشاه ظالم است. (روضه الانوار، باب پنجم، فصل اول). سبزواری فوائد فراوانی برای عدالت محوری حاکمان بر می‌شمارد که مهمترین آنها عبارتند از: تحصیل خشنودی و رضایت خداوند، تحصیل درجات اخروی و نجات از عذاب، دوام و بقای دولت، سربلندی در قیامت برای حفظ امانت الهی، کسب نام نیکو، کسب دعای خیر مردمان و زیر دستان، آثار و برکات عدل به اولاد و اعقاب سرایت می‌کند و ظلم باعث قطع نسل می‌شود، عدل باعث معمری و آبادانی مملکت می‌شود. (همان)

محقق سبزواری همچنین شکرگزاری از نعمت‌ها و موهبت‌های الهی را جزئی از اخلاق اسلامی می‌شمارد و بویژه آنرا برای حاکمان و مسئولان ضروری می‌شمارد، (همان، فصل دوم). در اخلاق سیاسی مورد نظر سبزواری صبر بر دشواریها و مشلات برای دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی ضروری است زیرا پیشبرد کار جهان منوط به تدبیر است و تدبیر باید توأم با صبر باشد. صبر کلید نجات ، مقدمه فلاح و رستگاری ، سبب خشنودی الهی و علامت حصول مقصود و دستیابی به هدف است. صبر بر ترک کناه، صبر بر بلاها و مصیبت‌ها و صبر در مقابل دشمنان تماماً به معنای پایداری و ایستادگی در راه رسیدن به رستگاری و سعادت دنیوی و اخروی است.

ایشان همچنین کمالاتی چون توکل بر خداوند و حسن خلق با مردم و رفق و مدارا را برای حاکمان لازم می‌داند و آنها را شرط موفقیت در مدیریت اسلامی بشمار می‌آورند.

قانون‌مداری

قانون‌مداری و تبعیت از قانون در تمامی مراحل زندگی سیاسی و اجتماعی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. از نگاه سبزواری تدبیر اجتماع سیاسی نیازمند صاحب شریعت است. صاحب شریعت همان پیغمبری است که از جانب خدا وحی به او می‌رسد. بنابراین تفسیر سبزواری از دین و نبوت و ارسال رسولان تفسیری کاملاً سیاسی است. بنظر سبزواری وظیفه پیامبر این است که احکام طاعات و عبادات، معاملات، نکاح و سایر احکامی را که در شرع مقرر شده، به خلق برساند تا حقوق هر یک معلوم شود که چیست و حد هر یک چیست تا مردم چون به حقوق و حدود خود قائل شوند و عمل کنند، کار عالم منتظم شود و فساد و فتنه مرتفع شود و هر یک در رفاه بتوانند زندگی کنند. این قانون، قانون عظمای شریعت نام دارد و مجری این قانون، حاکم عادل است.(روضه الانوار، مقدمه)

شرایط حاکم اسلامی

محقق سبزواری حکومت را در اصل حق پیامبر اسلام(ص) و پس از آن حضرت حق ائمه هدی می‌دانند، ایشان در عصر غیبت حکومت را حق فقهای جامع‌الشرایط می‌داند که دارای شرایط زیر باشند: به عدل زندگی نماید، پیروی سیرت و سنت امام اصل کند، در دفع ظالمان بکوشد، هر کس را در مرتبه استحقاق خود نگاه دارد، حفظ رعایا و زیردستان که امانات الهی‌اند بکند، مؤمنان و شیعیان را از شر طغیان و استیلای کفار و مخالفان دین محافظت نماید، ترویج شعار و آئین اسلام و م ذهب شیعه بنماید، اهل علم و تقوی و دین را تقویت کند، اهل باطلو بدعت و تلبیس را دفع کند، طمع در اموال رعایا نکند، رعایا و اموال آنها را ابزار فسق و فجور و لهو و لعب خود نکند، امر به معروف و نهی از منکر بجا آورد، در امنیت راههای کشور بکوشد، سرحدهاو مرزهای کشور را به مردم کاردان حفظ نماید.(روضه، مقدمه).

طیف‌ها و طبقات اجتماعی

در اندیشه سیاسی سبزواری، دسته‌بندی حاکم و زیر دست مشهود می‌باشد، حاکم موظف به اداره کشور در چارچوب شرع و عدل می‌باشد، از سوی دیگر مردم قرار دارند که آنها را در چهار طیف و طبقه متفاوت دسته‌بندی می‌کند:

1-اهل قلم: کسانی که به کمک فکر خویش به ملت و مملکت و دین قوام می‌بخشند، این دسته شامل علما، حکما، فقها، وزراء، قضات: نویسندگان و کاتبان، مهندسان، پزشکان، منجمان و شعرا می‌شوند.

2-اهل شمشیر: دلیران، مجاهدان، حافظان قلعه‌ها و مرزها و سردادن لشکرها و نگهبانان دولت که نظام امنیت و آسایش خلق بدون آنها صورت نمی‌گیرد. اینان تأمین کننده امنیت و آسایش کشورند.

3-ارباب معاملات: مانند تجار که فواید و منافع هر مملکت را تأمین می‌کنند و رشد می‌دهند. صاحبان حرفه‌ها و ارباب صناعات، جمع‌کنندگان مالیات و حساب رسان دولتی و... را شامل می‌شود وظیفه اینان تأمین ضروریات و حوائج مردم است.

4-اهل زراعت: شامل کشاورزان و دهقانان که غذای کشور را تأمین می‌کنند. (روضه الانوار، قسم اول، باب اول، فصل اول)

شایسته سالاری

شایسته سالاری در گزینش کارکنان و سپردن مسئولیت‌ها امر خطیری است که بیش از هر چیز دیگر مورد توجه محقق سبزواری است و یکی از مهمترین وظایف حاکم را شایسته سالاری می‌داند و رعایت شایستگی و صلاحیت را شرط استخدام و تصدی مسئولیت‌های حکومتی می‌شمارد. ایشان چند شرط را برای استخدام‌ها که منجر به واگذاری مسئولیت می‌شود بر شمارد و می‌گوید: هر کس که عملی از امور سلطانی و دیوانی به او واگذار می‌شود باید قابلیت شایستگی آن کار را داشته باشد، چه اکثر خلل‌ها که در دولت‌های پادشاهان پدید می‌آید از آن است که جماعتی که قابل کار نبودند و استحقاق و اهلیت آن شغل و مسئولیت نداشتند در امور مملکتی دخیل شدند و از دخالت آنها خلل‌ها بوجود آمد.و مرتبه مرتبه (به تدریج) زیاد شد تا کار به جایی رسید که فساد حکومت بلکه زوال دولت را به دنبال داشت. (روضه‌الانوار، قسم دوم، باب دوم، فصل اول). در دیدگاه محقق سبزواری استحقاق و شایستگی شغل و تصدی مسئولیت منوط به داشتن معیارها و ویژگی‌های زیر می‌باشد:

1-دانا و عالم به قواعد وقوانین شغلی که به او سپرده می‌شود باشد و صاحب تجربه باشد.

2-قدرت و توانایی انجام آن کار را داشته باشد.

3-امین و معتمد باشد و در کاری که به او سپرده می‌شود خیانت نکند.

4-دارای ثبات و عزم راسخ و صبر بر مشقت‌ها و آفات آن شغل باشد.

5-از لهو و فراغت و عیش ‌طلبی و راحت‌جویی دور باشد.

6-صاحب عقل و نظر قدرت تشخیص باشد تا بتواند راه حل منطقی و علمی ارائه کند.

7-اگر شغل و مسئولیت او مالی باشدبهتر است که دارای مال و مکنت باشد تا چشم و دل او سیر باشد و برخوردن و بردن تحریک نشود.

8-کم طمع باشد زیرا بیشترین فسادها بخاطر طمع مسئولان است.

9-بین شغل و شاغل تناسب باشد مانند داشتن سابقه در آن شغل

10-بدی اصل و نسب و ناخوشی طینت نداشته باشد و از اراذل و اسافل نباشد.(نجف لک زایی، اندیشه سیاسی محقق سبزواری، ص 175)

در مجموع می‌توان کارایی و داشتن تجربه و تخصص و خوش سابقه بودن و امین بودن را از مهمترین ویژگی مسئولان دانست. تلاش مسئولان و حاکمان برای تأمین حقوق مردم را نیز علاوه بر تأکید بر تکلیف دینی افراد لازم و ضروری می‌داند. وی امر به معروف و نهی از منکر را در مشورت دادن به مسئولان کشور بسیار تعیین کننده و الزامی قلمداد می‌کند.

نهادهای حکومتی

در آثار محقق سبزواری مشهود است که بنظر ایشان حاکم و پادشاه به تنهایی نمی‌تواند امور مملکت را اداره کنند.

حاکم نیازمند نهادها و اعوان و انصاری است که بتوانند او را در مملکت داری یاری نمایند. از این رو مهمترین نهادهای حکومتی را عبارت می‌داند از:

دسته اول) نهادهای فرهنگی: وظیفه این نهادها حفظ دین و مذهب، ضبط قواعد شرع و ملت، ارشاد و هدایت مردم، اشاعه مراسم اسلام و شعائر دین، شناساندن قوانین عقلی، تعلیم ضوابط کلی، مساعدت در امور اخروی، که بر عهده علما و مبلغین دینی است.

دسته دوم) نهادهای خدماتی دربار : این نهادها امور دربار و دستگاه حاکمیت را مدیریت می‌کنند.

دسته سوم)نهادهای نظامی و انتظامی و امنیتی: جمعی که جهت ثبت و ضبط احوال نظامیان ایجاد شده‌اند

دسته چهارم) نهادهای مالی و اقتصادی: جهت حفظ اموال، تحصیل آن و افزایش درآمدها

دسته پنجم) نهادهای عمرانی و آبادانی: دستگاههایی که متولی تدبیر و محافظت امور رعایا و آبادانی شهرها و روستاها هستند، وزارت کشور، راه، کشاورزی و مانند اینها را شامل می‌شود.(روضه‌الانوار، ص 519)

وظایف حاکم و مسئولان کشور

در آثار مختلف محقق سبزواری کم و بیش به وظایف حاکم اسلامی و پادشاه اشاره شده است. یکی از مهمترین وظایف حاکم که در بخش پیشین بدان اشاره رفت سپردن مسئولیت‌ها و امانت‌ها به اهل آن یعنی انسان‌های شایسته و امین و توانمند می‌باشد. تخصص‌گرایی و داشتن تجربه نیز از شاخصه‌های این شایسته‌سالاری است. مشورت کردن با صاحب نظران و دلسوزان امری ضروری است که ریشه در مبانی اسلامی دارد و از وظایف حاکم بشمار می‌رود. نظارت مستمر و اشراف بر عملکرد وزیران و مسئولان در سطوح مختلف از دیگر وظایف حاکم اسلامی و دیگر مسئولان کشوری است، اعطای اختیار و استقلال به مدیران توسط حاکم لازمه موفقیت مدیران است، تشویق و تنبیه بجا و بموقع و به اندازه به فراخور هر یک از کارکنان ضرورتی انکار ناپذیر است، از بین بردن حسد در بین مدیران و دشمن و کدورت نسبت به یکدیگر از وظایف حاکم بشمار می‌رود تا امور مملکت به خوبی ساماندهی و اداره شود. اعتدال در هنگام خشم و غضب و نیز هنگام خشنودی و رضایت باید در روحیه و رفتار حاکم مشهود و دائمی باشد. علاوه بر همه اینها تحقیق و تفحص درباره اخبار و گزارشهای مثبت و منفی لازم است تا تصمیمات صحیح اتخاذ گردد. (علی اکبر علیخانی و همکاران، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، ج 6، ص 316)

روابط و مسئولیت متقابل مردم و حکومت

بدیهی است در آثار و اندیشه‌های محقق سبزواری مسئولیت در امر حکومت امری یکجانبه و یکسویه نیست، حقوق متقابل، روابط متقابل، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی متقابل امری اجتناب‌ناپذیر و الزامی است، بدون چنین روندی هرگز امور حکومت به سامان مطلوب نخواهد رسید. در این زمینه بحث‌های زیادی قابل طرح است اما به لحاظ رعایت اختصار برخی از مهمترین شاخصه‌هایی این روابط متقابل را مورد اشاره قرار می‌دهیم:

1-مشورت:محقق سبزواری عقل آدمی را محدود دانسته و بر ضرورت و وجوب مشورت تصریح می‌کند و دهها فایده برجسته را برای مشورت بر می‌شمارد.

2-امر به معروف و نهی از منکر:از واجبات عظیمه اسلام است و امر دین و نظام ملک و ملت به آن مستقیم می‌شود و اگر مردم دست از این برندارند، فاسقان و فاجران را بر اعمال زشت و ناخوش که مرتکب آن می‌شوند تعزیر نکنند و به خود واگذارند، فساد سرایت می‌کند و طبیعت حیوانات و درندگان در میان انسانها شایع می‌گردد. (روضه الانوار، ص 433)

3-تأمین حقوق مردم: دفاع از حقوق مردم توسط حاکمان در اندیشه سیاسی محقق سبزواری و دیگر اندیشمندان مسلمان امری برجسته و آشکار است ایشان سلطان و پادشاه را همواره بر رعایت حقوق مردم و برنامه‌ریزی و تلاش برای تحقق و تأمین آن ترغیب می‌کند.

نگاه آسیب شناسانه در حکومت‌داری

یکی از اهداف و روش‌های محقق سبزواری آسیب‌شناسی حکومت و دستگاه سلطنت است، وی حکومت صفویه را مورد نقد قرار می‌دهد، با قلم و بیانی زیرکانه و هوشمندانه آسیب‌ها و عوامل و نشانه‌های انحطاط و زوال حکومت را شناسایی و گوشزد می‌کند. اگر چه حاکمان صفوی به پندها و هشدارهای سبزواری عمل نکردن و به تدریج زوال و انقراض خود را رقم زدند اما نگاه آسیب‌شناسانه او عبرتی ماندگار و رویکردی جامع برای مسئولان کشور بشمار می‌رود و همواره حکومت‌ها و دولت‌ها و دستگاههای مختلف می‌توانند این نگاه آسیب‌شناسانه را مبنای عمل قرار دهند تا استمرار ریاست خویش را تضمین نمایند.