نویسنده: محمّد مهدی احسانیفر[1]
نیاز به «مذاکره با کدخدا برای همهچیز» عبارتی جدید از شرایط «شعب ابیطالب» است. شعب ابیطالب را میتوان سختترین دوران زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله و مسلمانان دانست. برخی از مسوولان، وضعیت داخلی را به گونه ای تصویر میکنند که گویا کشور، در شعب ابیطالب واقع شده است. در این نوشتار، نخست شرایط شعب ابیطالب را بازشناسی میکنیم تا درستی و نادرستی این ادّعا روشن شود. سپس راهبردهای نبوی را برای وضعیت فراسخت بر اساس دادههای تاریخی، به طور خلاصه بیان میکنیم. با این روش، روشن میشود که آیا در شرایط فراسخت، سنّت رسول الله صلی الله علیه و آله، اعلام نیاز به مذاکره با کدخدا درباره آب خوردن و محیط زیست، بود یا ایستادگی هوشمندانه در برابر دشمن؟ آیا در ادبیات نبوی، چیزی با عنوان کدخدا به رسمیت شناخته میشود یا خیر؟ در ادامه هر راهبرد، با تطبیق مختصر شرایط، راهکارهای جمهوری اسلامی برای عبور از شرایط فراسخت تبیین میشود.[2]
الف) زمینه های شعب ابیطالب
مشرکان مکه از گسترش روزافزون اسلام، نگران شده بودند. گرویدن برخی از افراد سرشناس مثل حمزه فرزند عبدالمطلب به پیامبر، بر نگرانیها افزوده بود. حمایتهای ابوطالب[3] و بنی هاشم از پیامبر، موجب میشد که قریش نتواند، اقدامی جدّی برای کشتن ایشان انجام دهد. هنگامی که مشرکان دیدند، دستشان از کشتن پیامبر کوتاه است و آزار، تاثیری در اراده پولادین رسول الله ندارد، تصمیم گرفتند فشار بر یاران پیامبر را افزایش دهند.[4]
سران کفر که هر یک از آنها، طایفه و مجموعهای را در اختیار داشت، در جلسه ای توافق کردند که مواد زیر را برای فشار بر پیامبر و یارانشان، اجرا کنند[5]:
1. هرگونه فعالیت اقتصادی حتّی خرید و فروش عادی با پیامبر و یارانش ممنوع است.
2. هرگونه معاشرت حتّی سخن گفتن با پیامبر و یارانش ممنوع است.
3. در همه دعاوی باید از مخالفان پیامبر و یارانش حمایت کرد.
4. از همه فرصتها برای سختگیری بر بنی هاشم و آزار آنها استفاده میشود.
5. همه این شرایط تا زمانی که بنی هاشم، پیامبر را برای کشتن به قریش تحویل ندهد، اجرا میگردد.[6]
بر این اساس، یکی از بزرگترین تحریم های تاریخ اسلام رقم خورد. تحریم همه جانبه اقتصادی، اجتماعی و حقوقی؛ آن هم به معنای واقعی کلمه. پس از آغاز اجرای این پیمان، آزار مشرکان علاوه بر خود پیامبر، بر یاران ایشان نیز متمرکز شد. تحریم اقتصادی موجب بحران در وضعیت زندگی یاران شد. تحریم اجتماعی به انزوای آنان انجامید و تحریم حقوقی و آزارها، عرصه را بیش از پیش تنگ کرد.[7] روشن است که امروز، جمهوری اسلامی ایران در چنین شرایطی قرار ندارد. بر فرض پذیرش چنین شرایطی، الگوی مدیریت اسلامی چیست؟ الگویی که مدیران کشور بر اساس اصول دوم، سوم و چهارم قانون اساسی، موظف اند به سمت آن حرکت کنند. آیا رسول الله برای عبور از این شرایط، راهبردهایی طراحی کردند؟ چگونه میتوان این راهبردها را در شرایط کنونی کشور، بازتولید کرد؟
ب) راهبردهای نبوی در شعب ابیطالب،[8]الگویی برای جمهوری اسلامی
بررسی سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در شعب ابیطالب و تحلیل داده های تاریخی، نشان میدهد، مسلمانان، «شرایط فراسخت» را با راهبردهایی بیستگانه، طی کرده، از آن به عنوان فرصتی برای پیشرفت اسلام و جامعه اسلامی بهره بردند. با بهره گیری از این راهبردها و طراحی راهکارهای آن، میتوان کشور را برای «شرایط فراسخت» آماده کرد.
1. تشکیل جامعهای جدید و حفاظت شده:[9] نخستین راهبرد پیامبر صلی الله علیه و آله برای افزایش توان مسلمانان در برابر فشارها، انتخاب مکانی جدید و حفاظتشده برای زندگی بود. ایشان توانستند از این فرصت، برای تجمیع توانایی نیروها، استفاده کنند.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- دفاع عامل در برابر عاملان اصلی تحریم و فشار بر جمهوری اسلامی: شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا عاملان اصلی تحریم و فشار بر جمهوری اسلامی هستند. دفاع عامل در برابر این جوامع در قالب تبلیغات، پاسخگویی در مجامع بین المللی، رصد فعالیتهای دشمن و اقدام در برابر فعالیتهای احتمالی آینده خواهد بود. به عنوان نمونه، رصد و پیش بینی تحریم های بانکی و چاره جویی برای ورود ارز به کشور و تسویه حساب با خریداران در حد ممکن، میتوانست بخشی از فشارها را بکاهد.
- دفاع غیر عامل در برابر عاملان اصلی تحریم و فشار بر جمهوری اسلامی: این نوع از دفاع، شامل تصمیمات غیر مستقیم در برابر اقدامات دشمن است. به عنوان نمونه، هنگامی که دشمن، قصد فشار آوردن از طریق تحریم غذا و دارو را در برنامه کاری خود قرار داده، حرکت کشور به سمت تولید غذا و خودکفایی در دارو، نوعی دفاع متناسب به حساب میآید.
- ایجاد جوامع جدید در کنار جوامع پیشین: جمهوری اسلامی، با ایجاد جوامع جدید و حفاظت شده تحت عنوان سازمانهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، امنیتی، محیط زیست، کشاورزی و ... با کشورهای همسایه، کشورهای دوست و کشورهای بیطرف، میتواند بخشی از فشارها را جبران کند. به عنوان نمونه مبادله اجناس مورد نیاز با روسیه، ترکیه و عمان، به عنوان کشورهای نسبتا توانمند همسایه و نیز با هند، ونزوئلا، آرژانتین و ... به عنوان کشورهای توانمند دوست و با چین، برزیل، آفریقای جنوبی، اندونزی و ... به عنوان کشورهای توانمند بیطرف، نیاز به دلار آمریکا ندارد تا تحریم دلار، تاثیر چندانی بر آن داشته باشد. ایجاد مجامع فرهنگی و اجتماعی جدید به عنوان رقیب سازمانهای فرهنگی و اجتماعی موجود همچون یونسکو، ایجاد سازمانهای علمی جدید با الگوی ارتقایافته ISCبه عنوان رقیب ISI، ایجاد سازمانهای محیط زیست و کشاورزی و نیز هر سازمان دیگری که زمینه عضویت سه کشور در آن فراهم باشد، از راهکارهای ارتباط موثر با جامعه بین المللی است. این سازمانها حتی پس از کاهش فشارها، به عنوان اهرم های عملیات نامتقارن جمهوری اسلامی قابل استفاده اند.
2. بهرهگیری از موقعیت جغرافیایی: پیامبر صلی الله علیه و آله، موقعیت جغرافیایی جامعه جدید را به گونهای برگزیدند که از حیث مکانی، ارتباطشان با دنیای بیرون، قطع نشده، امکان حفاظت فیزیکی از ساکنان هم فراهم باشد.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- سنجش جغرافیا: شناسایی موقعیتهای جغرافیایی ویژه همچون تنگه هرمز، کوهها، درهها، آبها و کویرها نخستین گام این راهبرد بوده که توسط نهادهای مختلف کشور انجام شده است. گام دوم، طراحی الگوهای مختلف بهرهگیری از جغرافیا در شرایط مختلف و گام سوم، سنجش واقعی این راهها در قالب مانورهای علمی و فنّی میدانی است.
- بهرهگیری از جغرافیا به عنوان پایه پدافند عامل: رصد جغرافیایی و استقرار تجهیزات دفاعی مختلف به ویژه وسایل مقابله با هجوم نامتعارف از قبیل تهاجم با طبیعت در قالبهایی چون ارسال ابرهای عقیم و بادهای بیماریزا، یکی از راهکارهاست.
- بهرهگیری از جغرافیا به عنوان ابزار پدافند غیر عامل: به عنوان نمونه یکی از بهترین راههای دسترسی کشورهای شمالی ایران به دریای آزاد، عبور از مرزهای جمهوری اسلامی است. بهرهگیری از این فرصت، توانمندی اقتصادی و مبادلاتی ویژهای به کشور میبخشد. کشورهایی که قصد استفاده ارزان از این مسیر را به صورت، هوایی، ریلی و جادهای دارند، میتوانند بخشی از نیازهای کشور را تامین کنند. آمایش نظامی، امنیتی، فنی، پزشکی و فرهنگی سرزمین، اِعمال حاکمیت هوشمندانه و کارآ در راستای نیازهای کشور بر تنگه هرمز و نیز مدلسازی راهکارهای پدافند غیر عامل و آمایش سرزمین از حوزه نظامی به حوزه اقتصادی، اجتماعی، علمی، فرهنگی و زیست محیطی از دیگر راهکارهای مقابله با تهاجم است.
3. شناسایی و بهرهگیری از توان همه نیروها: پیامبر صلی الله علیه و آله با تجمیع همه نیروها، توانستند توانایی آنان را شناسایی و از آن برای کمک به همه، استفاده کنند.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- تشکیل بانک اطلاعات تواناییهای داخلی: یکی از نهادهای موجود کشور، راهاندازی این بانک اطلاعاتی مهم را میتواند بر عهده گیرد. تا زمانی که از همه ظرفیتهای خود اطلاع نداشته باشیم، برنامهریزی برای آن، ناقص خواهد بود. این ظرفیتها شامل توان نیروی انسانی و توانایی های طبیعی کشور است. ورود اطلاعات به این بانک، با توجه به وجود شبکه های مختلفی همچون نمایندگان مردم در خبرگان، مجلس، شوراها و نیز مسوولان مختلف استانی و شهرستانی، کار غیر ممکنی نیست. تجمیع اطلاعات این افراد موجب آگاهی از بیشتر ظرفیتها خواهد شد.
- بهرهگیری از توان داخلی نیروی انسانی: به عنوان نمونه میتوان با به جریان انداختن خط تولید اختراعاتی که در سازمان ثبت اختراعات خاک میخورد و تبلیغ آن، احساس نیاز نسبت به این اشیاء را در جامعه جهانی به وجود آورده و اعتبار علمی و صنعتی کشور را ارتقا داد. اجرایی کردن ایدههای ثبتشده، تولید کالاهای انحصاری،[10] بهرهگیری از توان آموزش داخلی به ویژه در عرصه کارآفرینی ارزان قیمت و سبک زندگی اسلامی و اصلاح الگوی مصرف، صادرات دانش و آموزش به کشورهای دوست از دیگر راهکارهاست.
- بهرهگیری از توان داخلی طبیعی: به عنوان نمونه، تبلیغات منسجم برای فروش محصولات طبیعی و انحصاری جمهوری اسلامی همچون زعفران، پسته و خاویار در جامعه جهانی، حرکت در مسیر قطع خامفروشی مواد معدنی همچون سنگهای قیمتی و نفت، تحوّل سیاستهای کشاورزی با هدف ایجاد صرفه اقتصادی برای کشاورز و تامین امنیت غذایی و استفاده از گیاهان دارویی برای تولید داروهای انحصاری از دیگر راهکارهاست.
4. زمینهسازی برای تجربه یاران: پیامبر صلی الله علیه و آله با بهرهگیری از تواناییهای شخصی یاران در خدمت به عموم، زمینه را برای تجربه آنان فراهم کردند. با تحلیل گزارشها، روشن میشود که این تجربیات در شرایط پس از شعب ابیطالب، کارآیی فراوانی داشت.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- زمینه سازی برای تجربه اقتصادی و تولیدی جوانان: میتوان با تشکیل کارگاه های کوچک مردمی در زمینه اقتصادی و تولیدی، به ویژه به صورت دانش بنیان، برای جوانان سنین 18 سال به بالا زیر نظر یک کارشناس، امکان فعالیت واقعی اقتصادی و تولیدی را فراهم کرد. توان بسیج، کانونهای مساجد و سازمانهای مردمنهاد در این راستا قابل استفاده است.
- زمینه سازی برای تجربه اجتماعی و فرهنگی جوانان: میتوان با تشکیل گروههای مردم نهاد جوانان، زیر نظر کارشناسان، آنها را نسبت به مسائل اجتماعی و فرهنگی، دغدغه مند کرد. اجرای مباحثات علمی، بهرهگیری از نتایج مباحث علمی در عرصه های میدانی، فراهم کردن زمینه برای آزمایش یا بررسی میدانی دیدگاهها و هدایت جوانان به سمت تعهّد اجتماعی و فرهنگی از دیگر روشهای این راهکار است.
- زمینهسازی برای تجربه نظامی و امنیتی جوانان: احیای رزمایشهای دهه هفتاد، بهرهگیری از فرصت تعطیلات برای پیاده ر ویهای آبی خاکی چندهفته ای، استفاده از فرصت چهارشنبه آخر سال برای اعزام جوانان به آتشبازی واقعی و هدفمند همچون آموزش و بهرهگیری از سلاحهای مختلف سبک و نیمهسبک، راهاندازی مانورهای امنیتی واقعی با استفاده از کارآموزان جوان، بخشی از روشهای این راهکار است.
- زمینه سازی برای تجربه کشاورزی و زیست محیطی جوانان: میتوان با تشکیل گروه های مردمی، برای تجربه واقعی جوانان در عرصه کشاورزی مدرن و محیط زیست، زمینههایی ایجاد کرد. این تجربیات به ادامه کار و اشتغال جوانان منجر شده و سالهای کسب تجربه را کوتاه و در نتیجه، بهرهوری را افزایش میدهد.
5. ایجاد محبّت بین مردم: یکی از راهبردهای پیامبر صلی الله علیه و آله، ایجاد محبّت بین مردم بود. این راهبرد میتوانست، توان ایستادگی را افزایش داده، انگیزه دفاع را بالا ببرد.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- فرهنگسازی برای کمک مردم به یکدیگر: رسانهها و صاحبان تریبون میتوانند در ایجاد فرهنگ یاریرسانی و ارزششمردن آن، موثر باشند. برخی از عرصههای مهم این موضوع عبارت است از: کمک علمی در مدارس و دانشگاهها، مشاوره اجتماعی به خانوادهها، نوجوانان و جوانان، کمک به ازدواج و پایبندی به آن، کمک به مناطق کمبرخوردار در قالب اردوهای جهادی نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالان، تبدیل جهاد علمی و اقتصادی به ارزش اجتماعی و احیای مصادیق دینی کمک به مومنان همچون زکات، وقف، آموزش نیازمندیها و واسطهشدن برای حل اختلاف.
- تشکیل اجتماعات اقوام و مذاهب: گردهمآیی نمایندگان اقوام و مذاهب در قالب دانشجویان و اساتید دانشگاه، طلاب و فضلای حوزه، فرهنگیان، کارمندان و ... و بحث درباره مسائل مشترک همچون رشد کشور، تربیت فرزند، کارآفرینی و ... میتواند به همگرایی بیشتر بیانجامد.
- تقویت شوراهای حل اختلاف: آسیب شناسی شوراهای حل اختلاف، گسترش، ایجاد تنوّع و تقویت جایگاه آن میتواند جلو ایجاد کینه های بیشتر را بگیرد.
- فرهنگسازی برای رفت و آمد مردم با یکدیگر: بسیاری از سنّتهای اسلامی برای تقویت ارتباط مردم با یکدیگر است. رسانهها و تریبونها با احیا و تقویت سنّتهایی چون ارتباط نزدیک خویشان دور و نزدیک با یکدیگر، همسایگان با هم، شاگردان و اساتید، مردم و علما، توانمندان و مستمندان، دوستان و سایر گروهها، میتوانند تلاش برای رفع مشکلات یکدیگر را به ارزشی اجتماعی تبدیل کنند و ترک آن را منکَر، ضد ارزش و ناشی از ضعف فرهنگی بخوانند.
- تقویت روحیه ایثار: مقدّم داشتن دیگران بر خود، از توصیه های دینی و رفتاری انسانی است. جلوههای این رفتار، هنگام قحطی و نیاز، خود را نشان خواهد داد. یکی از زمینه های اصلی تقویت محبّت در میان مردم، گسترش فرهنگ ایثار است. بیان الگوهای ایثار در جهاد نظامی، کافی نیست؛ بلکه ضروری است، ایثار در زندگی کنونی مردم، مصداقیابی شده و تبلیغات و فرهنگسازی، بر این مصادیق، متمرکز گردد.
- تبلیغ خوبیهای اقوام و مناطق: هر یک از اقوام و یا ساکنان مناطق مختلف کشور، در برخی از نیکی ها و قوّتها، الگو هستند. بیان این الگوها علاوه بر تثبیت و تقویت آن، به احترام و محبّت منجر میود.
- نظارت بر تولید و فروش: تولید با کیفیت پایین، احتکار، گرانفروشی، کمفروشی و هر نوع کلاهبرداری، بذر کینه را میافشاند و امنیت اجتماعی را به خطر میاندازد.
- احیای فرهنگ برادری: زندهکردن عقد اخوّت حقیقی و گسترش فرهنگ برادری و برابری انسانی و دینی بین مردم، میتواند محبّت را افزون کرده، مشکلات را کاهش داده و روحیه دفاع ملّی را بالا ببرد.
6. ایجاد گردهمآییهای روشنگر: پیامبر صلی الله علیه و آله با استفاده از ظرفیت جدید شعب ابیطالب، میتوانستند اجتماعاتی برپا کرده و در آن به روشنگری مسلمانان، حفظ انگیزه و افزایش توان آنها بپردازند.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- استفاده از گردهمآییهای مذهبی: نمازهای جمعه و عیدین، مساجد و نمازهای جماعت و مناسبتهای مذهبی همچون محرم و صفر، زمینه بسیار خوبی برای تبلیغات هدفمند، هوشمندانه، روشمند، هدایتگر و روشنگر است. از آنجا که هیچگاه، شیعه به دور از مسایل سیاسی نبوده و همواره، پایبندی پیروان اهل بیت علیهم السلام به سیاستهای اعلامی از سوی معصومان، علّت اصلی فشارها بوده است، روشنگریهای سیاسی، جزئی از مذهب تشیّع محسوب میشود.
- استفاده از گردهمآییهای سیاسی و ملّی: راهپیماییها و تجمّعات، فرصت مناسبی برای اعلام نظر مردم و تقویت مواضع است. در همین گردهمآییها میتوان با بهرهگیری از روشهای نوین، فرهنگ دفاع و مبارزه با استکبار را نهادینه کرد. هنوز بسیاری از نوجوانان و حتی جوانان، از ترفندهای دشمن و جنایات مستکبران آگاه نیستند. تجمّعات مردمی به مناسبتهای ملّی و سیاسی، زمینه خوبی برای هدایتگری است.
- استفاده از گردهمآییهای علمی و اجتماعی: همایشهای علمی و اجتماعی یکی از اتفاقاتی است که به صورت روزانه در کشور، رخ میدهد. دانش بدون لحاظ زمینههای اجرایی و کاربردی آن، سوادی بر کاغذ است. برای پیشبرد بیشتر دانش، آزادی کشور و رهایی آن از فشار زورگویان، ضروری است. از این رو، روشنگری نسبت به فشارهای دشمن و نقش آن در محدودیت دانش و کاربردی شدن آن، موضوعی قابل طرح در همه نشستهای علمی و اجتماعی است.
- استفاده از ظرفیت ادارات: روابطعمومیها، معاونتهای فرهنگی و عقیدتی- سیاسیهای ادارات و نهادها با مدیریت منسجم، میتوانند ستم زورگویان و راهکارهای اهل بیت علیهم السلام در برابر آنان را به صورت تحلیلی بازگو کنند. فعالیتهای روتین ادارات در این زمینه، فایده چندانی ندارد و تحوّل در تحلیلها و روشهای ارائه آن ضروری است.
- استفاده از ظرفیت رسانهها: صدا و سیما، سایتها، شبکههای ماهوارهای جمهوری اسلامی، شبکههای اجتماعی، روزنامهها و مجلّات، منابر و تریبونها و تابلوها، ابزارهای مهمی در تبلیغ دین هستند. تولّی و تبرّی از مهمترین ارکان دین است. شناساندن دشمن و تقویت انگیزههای مبارزه با او از مصادیق روشن تبرّی است.
- استفاده از ظرفیت هنر: یکی از مهمترین ابزارهای اثرگذاری، هنر است. فیلم و سریال، ادبیات، نمایش، خط، نقّاشی، هنرهای تجسّمی، هنرهای بافتنی، سرود و آواز و سایر عرصههای هنر، زمینههایی مساعد برای روشنگری و تثبیت مواضع دینی کشور است. این ظرفیت تاکنون مغفول مانده و جز حرکتهای جزیرهای در آن دیده نمیشود.
7. مدیریت منابع مالی، امکانات، تولید، تامین و مصرف: پیامبر صلی الله علیه و آله با مدیریت منابع مالی و امکانات موجود و با بهرهگیری از توان محدود تامین و تولید در درون شعب، سلامت عمومی را حفظ کرده و تلفات و خسارات را به حداقل رساندند.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- اصلاح الگوی مصرف خوراک: مصرف خوراک در جامعه ایرانی، بالاتر از متوسّط جهانی است. اگر این میزان از مصرف، بهرهای افزون عاید جامعه کند، معادله هزینه- فایده جاری خواهد شد. اما نه تنها، بهرهای عاید جامعه نکرده، بلکه انواع بیماریها و تحمیل هزینههای زیاد، موجب شده که بسیاری از سرمایههای کشور در پرخوری، به هدر برود. دورریختن غذا، از دیگر اشکالات رایج است. رسانهها، پزشکان و کارشناسان اسلامی در اصلاح الگوی مصرف خوراک، نقش مهمی دارند. بهینهسازی مصرف خوراک به معنای تغییر دادن مسیر حرکت جامعه از پرخوری به سمت خوردن متوازن و به مقدار نیاز است.
- اصلاح الگوی مصرف پوشاک: دورانداختن یا کنارگذاشتن لباسهای سالم، استفاده نادرست از پوشاک مثل بهرهگیری از لباس مهمانی در منزل و ارزششدن مُد، برخی از نابسامانیهای عرصه پوشاک است. ارائه الگوی درست بهرهگیری از لباس، میتواند کشور را از واردات بسیاری از پارچهها و لباسها بینیاز کند و ارز مصرفی را در جاهای مفید به کار اندازد.
- اصلاح الگوی مصرف کالاهای اساسی: تعویض زودهنگام کالاهای اساسی همچون تلویزیون و یخچال، بهرهگیری نادرست از کالاها، عدم رعایت تناسب نیاز با نوع کالا مثل خرید بهترین نوع رایانه برای مصرفی خانگی و ارزششدن برند، بخشی از نابسامانیهای این عرصه است. رسانهها در انحراف فرهنگ جامعه به سمت مصرف نادرست، نقش مهمی داشتهاند و اکنون منطقی است که بار اصلی اصلاح این الگو را به دوش کشند. فرهنگسازی خرید کالاهای اساسی با ملاک طول عمر و کارآیی و تناسب با نیاز، میتواند بخش مهمی از سرمایههای کشور را حفظ کند.
- اصلاح الگوی مصرف در کالاهای مصرفی: استفاده اضافه از کالاهای مصرفی همچون ابزار نگارش و بهرهگیری نادرست از آن موجب تلف شدن بخش زیادی از سرمایههای کشور میشود. دورریختن کالاهای قابل بازیافت و دورریختن زباله تَر از سوی نهادهای مسوول، بخش دیگری از اشکالات موجود در این عرصه است.
- اصلاح الگوی مصرف انرژی: مصرف زیاد، نادرست و جابهجایی در مصرف مثل استفاده از آب به جای جارو، بخشی از مشکلات این حوزه است. مصرف بیرویه سوخت خودرو را نیز باید به این فهرست، افزود. دانایی مردم و انگیزه آنان برای بهرهگیری درست، متوقّف بر تبلیغات هدفمند و ارائه آموزشهای لازم است.
- اصلاح الگوی سلامت: پرخوری، مخلوط کردن خوراکیهای ناسازگار یا خوراکیهایی که موجب کاهش و یا از بین رفتن کارآیی یکدیگر میشوند، استفاده از خوراکیهای زیانبار یا بیفایده، برخی از زمینههای بیماری، ضعف و کاهش قدرت دفاعی بدن است. از سوی دیگر زیادهروی و کوتاهی در بهداشت فردی، استفاده منجر به بیماری از امکاناتی چون تلویزیون و رایانه، ترک ورزش عمومی و فاصلهگرفتن از طبیعت، برخی دیگر از زمینههای به مخاطره افتادن سلامت است. کاهش هزینهها در بخش سلامت، متوقّف بر اصلاح الگوی سلامت به ویژه در امورِ پیشگفته است.
- مدیریت مصرف به سمت نیازهای ضروی: جایگاه برخی از نیازها همچون نیازهای فرهنگی، در خانوادهها به درستی شناخته نشده است؛ این در حالی است که خوراک، پوشاک، انرژی و کالاهای سرمایهای و مصرفیِ غیر فرهنگی، بسیار بیشتر از حدّ نیاز استفاده میشود. کاهش مصرف در این حوزهها زمینه را برای هدایت سرمایه به سمت تولید، مصارف فرهنگی، معنوی و ورزشی فراهم میکند. این مصارف میتواند، سلامت روحی و جسمی خانوادهها را در پی داشته باشد و از هزینههای درمان و اختلافات بکاهد. از سوی دیگر، ممنوعیت تبلیغات مصرفگرایانه و جلوگیری از تبلیغاتی که در آن ارائه امتیاز، متوقّف بر مصرف است، میتواند زمینه را برای مهار افسارگسیختگی مصرف، فراهم کند.
- آموزش اقتصاد خانواده: مصرف و اقتصاد در خانواده، نیازمند مدیریت است. بیشتر خانوادهها نمیدانند که چگونه، درآمدها و سرمایههای خود را مدیریت کنند. آموزش اقتصاد خانواده میتواند به رشد اقتصادی و رفاهی جامعه کمک کرده و رضایت از زندگی را در پی داشته باشد.
- آموزش اقتصاد اداره: بسیاری از مدیران و کارمندان، با روشهای درست مصرف و تامین هزینهها آشنا نیستند. بیشترین بودجه ادارات از طریق منابع عمومی تامین میشود؛ در حالی که با اصلاح مقرّرات و نظارت بر آن میتوان زمینه را برای درآمدزایی ادارات با سرمایهگذاری در امور متناسب، فراهم کرد. این روش میتواند، افزایش انگیزه کار مدیران و کارمندان را در پی داشته و خدمترسانی را تسریع و تسهیل کند.
- شناسایی سرمایههای مالی پنهان: بسیاری از درآمدهای کشور شناسایی نشده یا پنهان است. درآمدهای وزارت نفت، برخی دیگر از وزارتخانهها و سازمانها، درآمدهای ناشی از کشف کالای قاچاق و درآمدهایی که پایه مالیات مودیان را فراهم میکند، بخشی از سرمایههای پنهان است. شناسایی و بهرهگیری از این مجموعه بزرگ، با همکاری نهادهای مسوول و مردم، میتواند سرمایه بسیاری از طرحهایِ منتظرِ سرمایه را تامین کند.
- انضباط مالی: شفافیت در هزینهها، جلوگیری از تغییر ردیفهای اعتباری، اصلاح مقرّرات درآمد و هزینه و جلوگیری از تغییر موردِ مصرف وامها، میتواند از تلف شدن و استفاده نادرست سرمایهها جلوگیری کرده و برنامهریزی اقتصادی را دقیقتر کند.
- اصلاح مقرّرات انباشت سرمایه: نگهداری پول و سرمایه و به جریان نینداختن آن، در دین، نکوهش شده است. انباشت سرمایه در منازل، بانکها، زمین و مسکن، موجب از رونق افتادن اقتصاد میشود. وضع مقرّرات و محدود کردن سرمایههای راکد، میتواند رونق اقتصادی را در پی داشته باشد.
- تکیه بر سرمایه داخلی: جذب سرمایه خارجی با شرایط نظارتی درست، پسندیده است. اما آفت این روش، تهدید امنیت ملّی کشور است. سرمایهگذاران کلان خارجی، میتوانند در پروژههای مهم سرمایهگذاری کنند و سپس به بهانه تحریم و ... سرمایههای خود را خارج کنند. این مشکل، موجب بیکار شدن عدّه زیادی از مردم، به هم ریختن برنامههای اقتصادی کشور و تحمیل هزینههای سنگینِ رکود پروژه میشود. از این رو، تکیه پروژهها به سرمایهگذاری خارجی، امری خلاف امنیت ملی است. سرمایهگذاری خارجی در همه پروژهها میتواند تا سقف 49 درصد و یا با اخذ ضمانت و رهنی باشد که شرایط تحریم و فشار اقتصادی، موجب بیاعتباری یا تعلیق اسناد آن نشود. بهتر است بیش از آنچه به سرمایهگذار خارجی، تسهیلات داده میشود، این زمینهها در اختیار سرمایهگذاران داخلی و مردم قرار گیرد. امنیت ملی کشور، رضایت مردم از حکومت، اشتغال داخلی، رونق ارتباط صنعت و دانشگاه، افزایش تولید علم و تقویت اقتصاد دانشبنیان در گرو تکیه به سرمایههای داخلی است.
- تامین امنیت سرمایهگذاری: تغییر زودهنگام مقرّرات اقتصادی به ویژه با تغییر دولتها، شفّاف و در دسترس نبودن بسیاری از مقرّرات اقتصادی، کمبود نظارت کارشناسانه و متعهّدانه و نبودن حمایت مناسب از سرمایه، موجب شده که ریسک سرمایهگذاری افزایش یافته و انگیزه آن کاهش یابد. در صورتی که امنیت سرمایهگذاری تامین شود، گرایش به سمت اقتصاد مولّد، افزایش خواهد یافت.
- سرمایهگذاری مولّد: سرمایهگذاری کلان در زمین، مسکن و امور مشابه، موجب هدررفت سرمایهها و تورّم کاذب میشود. هدایت سرمایهها به سمت بورس، کارگاههای کوچک و متوسط، تعاونیها و پروژههای بزرگ عمرانی، علاوه بر تقویت زیرساختهای عمرانی و اقتصادی کشور، به اشتغال پایا میانجامد.
- تولید ثروتهای نو: در صورت اصلاح الگوی مصرف در زمینههای پیشگفته، کشور با فراوانی کالا و غذا روبهرو میشود. این امر، زمینه صادرات و تولید ثروتهای نو را فراهم میکند. تسهیل صادرات غیر نفتی، صادرات آموزش و فرهنگسازی تولیدات خانگی، زمینههای مناسبی برای تولید ثروتهای نو فراهم میکند.
- تولید، بر اساس نیازهای اولویتبندی شده: شناسایی نیازهای کشور، اولویتبندی آن و هدایت تولید به سمت اولویتها، میتواند امنیت ملّی را تامین و زیان تحریم را به حداقل برساند. در اولویتبندی نیازها، رعایت استراتژیک بودن مواد و کالاها مثل مواد غذایی مفید، ضروری است. همچنین نیازهای زنجیره پزشکی مثل پنبه، تولیدات صنعتی پزشکی و دارو، از دیگر اولویتهاست. تامین قطعات صنایع مادر مثل نفت، فولاد و سیمان، تامین نیازمندیهای صنایع پرکارگر مثل خودروسازی و ساختمان و تولید مواد و کالاهای تحریمشده از اولویتهای بعدی است.
- تولید انحصاری: تولید برخی از مواد و کالاها در انحصار چند کشور دنیا قرار دارد. ورود کشور به حلقه تولیدات انحصاری، مثل توانمندی هستهای و انرژی خورشیدی و بادی، میتواند درآمد فروش را افزایش داده و از فشار تحریمها بکاهد؛ زیرا کشورهایی که صاحب این تولیدات نیستند، از راههای مختلف، برای تامین نیاز خود استفاده خواهند کرد و همین امر، زمینه فروش را فراهم میکند. گونه دیگر تولیدات انحصاری، اجراییکردن ایدههای تولیدی و ایجاد خط تولید اختراعات است. حرکت در مسیر تولید انحصاری نیازمند ارتباط سازماندهیشده صنعت و دانشگاه است.
- تقویت تولید داخلی: جلوگیری از ورود بیبرنامه کالای خارجی، نظارت بر کیفیت تولید داخل و ارتقای آن، فراهم کردن زمینه فروش خارجی برای کالاهای داخلی، کاهش سود بانکیِ مربوط به وامهای تولیدی، هدفمندی مالیات تولید، کاهش هزینه انرژی در مراکز تولیدی، ممنوعیت تبلیغ کالاهای خارجی و اولویت دادن به تبلیغ کالاهایی که درصد بیشتری از آن، داخلی است، بخشی از راهکارهای اجرایی این محور است.
- هوشمندی در مبادله کالا: مبادله کالا نوعی امتیاز محسوب میشود. دادن امتیاز به کشورهای دوست و بیطرف، زمینه را برای ارتقای روابط، فراهم میکند. پرهیز از خرید و فروش مواد، کالا و خدمات با مستکبرانی همچون آمریکا و اروپا، استقلال جمهوری اسلامی را تامین کرده و از فشار تحریمها میکاهد.
8. دور زدن تحریمها: پیامبر صلی الله علیه و آله، با بهرهگیری از ظرفیتهای مختلف، تحریمهای همهجانبه را شکسته و بسیاری از ضروریات شعب ابی طالب را تامین کردند. بر این اساس، شکستن مرز تحریمها، راهبردی ضروری است و نباید با تعویض دولتها، دچار بیاعتنایی شود.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- بهرهگیری از توان دوستان جمهوری اسلامی: کشورهای دوست جمهوری اسلامی در سراسر دنیا میتوانند به صورت مستقیم یا با واسطه، برخی از نیازهای کشور را تامین کنند.
- بهره گیری از توان ایرانیان خارج از کشور: میلیونها ایرانی خارج از کشور، میتوانند در قالبهای مختلفی چون سازمانهای مردمنهاد، شرکتهای چندکاربردی و حتی به صورت شخصی، طرف معامله واقع شده و بخشی از نیازهای کشور را تامین کنند.
- تعامل با نهادهای مردمی خارجی: شرکتها و نهادهای مردمی خارجی، به ویژه در کشورهای همسایه، ظرفیت مناسبی برای تعامل هستند.
بهرهگیری از سه ظرفیت پیشگفته به صورت مجموعی و با رعایت اصل تعدّد و کثرتِ طرفهای قرارداد و نیز استفاده از روش شبکهای، میتواند کشور را از برخی خطرات حفظ کرده و آسیبی به گروهها و کشورهای طرف قرارداد وارد نیاورد.
- بهرهگیری از ظرفیتهای انحصاری جغرافیایی: جمهوری اسلامی میتواند با استفاده از توان جغرافیای خود، بهرهگیری از برخی قابلیتهای حمل و نقل را به تامین برخی از نیازهای کشور مشروط کند. همچنین گستره مرزهای ایران و امکان داد و ستد مخفیانه با همسایگان، توانمندی جغرافیایی دیگری است که میتواند مورد استفاده واقع شود.
- صادرات غیرنفتی: تحریم نفت و برخی از مواد معدنی دیگر، هرچند تهدیدی برای اقتصاد کشور است؛ اما میتوان آن را فرصتی برای رهایی از وابستگی به نفت دانست. تولید مواد و کالاهای غیر نفتی، تسهیل روند صادرات غیر نفتی، بازاریابی جهانی و کمک به صادرکننده غیر نفتی، تحریمها را کماثر میکند.
- مبادله با ارز رایج طرفین: مبادله با دلار آمریکا یکی از زمینههای آسیبپذیری جمهوری اسلامی است. مبادله با ارز رایج طرفهای معامله و تشکیل سبد ارزی بین چند کشور، به ویژه کشورهای همسایه، وابستگی کشور به دلار را کاهش داده؛ تحریم را کماثر کرده و به دلار به عنوان پول دشمن، ضربه میزند. گسترش این الگو در سطح جهان، موجب گرایش کشورهای دیگر شده و زمینه را برای از رونق افتادن دلار فراهم میکند.
- مبادله کالا با کالا: یکی از راههای دور زدن تحریمها مبادله کالا با کالاست. بسیاری از کشورها، مواد و کالاهای مورد نیاز جمهوری اسلامی را تولید میکنند. مبادله کالا با کالا، وابستگی به پول نقد را کاهش میدهد. همچنین میتوان برخی از مواد و کالاهای کشورهای دیگر را به عنوان ماده و کالای اولیه تهیه کرده و پس از تغییراتی، در بازارهای جهانی به فروش رساند.
- ارائه امتیاز سرمایهگذاری: برای پرداخت هزینه نیازهای کشور، میتوان به طرف مقابل، امتیاز سرمایهگذاری در پروژهها داد. با این روش، هم پروژهها رونق میگیرد و هم نیازهای کشور تامین میشود.
- ارائه امتیاز گردشگری: یکی از روشهای تامین نیازها، ارائه امتیاز گردشگری به کشور مقابل است. در واقع کشور یا گروه یا شرکت طرف قرارداد، میتواند پس از تامین برخی از نیازهای کشور، امتیاز گردشگری در ایران را به دست آورد.
- ارائه امتیاز تحصیل: سطح علمی بسیاری از رشتهها و دانشگاههای کشور، به گونهای است که توان رقابت با بسیاری از دانشگاههای دنیا را دارد. پذیرش دانشجو، در مقابل تامین نیازها، یکی از روشهای تعامل است.
- ارائه امتیاز درمان: سطح قابل قبولِ پزشکی در جمهوری اسلامی و هزینههای پایین آن موجب شده که بسیاری از همسایگان، برای درمان به ایران مراجعه کنند. با بازاریابی پزشکی در سطح جهان، میتوان به جای پرداخت پول، برخی از بیماران کشورهای طرف قرارداد را درمان کرد.
- ارائه امتیاز خدمات: در بسیاری از کشورها، فعالیتهای خدماتی همچون نگهداری و تربیت فرزندان، نگهداری سالخوردگان و ... با روشهای ویژه و هزینههای بالا انجام میشود. بازاریابی خدمات در این کشورها میتواند یکی از روشهای تعامل اقتصادی و تجاری جمهوری اسلامی باشد. در واقع، به جای پرداخت پول، برخی از خدماتی که در کشورهای هدف، توسط نیروهای اعزامی ایرانی قابل انجام است، ارائه شده و نیز برخی از خدماتی که در داخل کشور برای نیروهای اعزامی از کشورهای طرف قرارداد، قابل انجام است، عرضه میشود.
- ارائه امتیاز انتقال دانش علمی: راه دیگر تعامل با کشورها ارائه دانش علمی و فنّی به آنهاست. چاپ مقالات ایرانی در نشریات جهانی، امتیازی است که جمهوری اسلامی به رایگان در اختیار کشورهای خاص به خصوص آمریکا و اروپا قرار میدهد. در مقابل، فریب آمار، امتیاز کاذبی است که دشمنان، به کشور میدهند. در حقیقت در ازای امتیاز واقعی تولید دانش که در اختیارشان قرار میگیرد، آنها رتبه جمهوری اسلامی را در تولید دانش ارتقا میدهند. اما این آمار، چه فایده کاربردی برای کشور دارد؟ اگر فایده اعتبار جهانی و تبلیغات بین المللی آن مورد نظر باشد، همین کشورهای دشمن که ابزارهای تبلیغاتی را در اختیار دارند، میتوانند پیشرفتهای جمهوری اسلامی را بایکوت خبری کنند؛ اتّفاقی که اکنون و همواره روی میدهد. ارائه رایگان دانش کشور به مستکبران، روشی منطقی و مفید نیست؛ بلکه میتوان از این ابزار برای تعامل با دوستان، همسایگان و کشورهای بیطرف بهره برد.
9. ایجاد ساختار حقوقی و اجتماعی جدید: پیامبر صلی الله علیه و آله با تشکیل جامعهای جدید در شعب ابی طالب، توانستند ساختاری نو و اسلامی ایجاد کنند تا جایگزینی برای ساختارهای موجود در مکّه باشد.
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- تشکیل سازمان حقوقی: با تشکیل سازمان حقوقی و قضایی اسلامی، میتوان برخی از کشورهای اسلامی را از بردن دعاوی نزد طاغوتهای زمان، بازداشت. این سازمان با احکام اسلامی مشترک بین مذاهب اداره میشود. احکام غیر مشترک بر اساس توافق، قابل اجرا خواهد بود. کشورهای غیر اسلامی هم میتوانند با شرایطی، دعاوی خود را به این سازمان ارجاع دهند. همچنین سازمان حقوقی و قضایی اسلامی، میتواند جایگاه حمایتی و مشورتی نسبت به کشورهای اسلامی ایفا کند. همچنین میتوان سازمانهای مشابهی میان همسایگان و دوستان جمهوری اسلامی ایجاد کرد.
- ایجاد سازمان فرهنگی و اجتماعی: تشکیل سازمان فرهنگی و اجتماعی اسلامی، میتواند به رواج و تقویت فرهنگ اسلامی کمک کند. این سازمان خواهد توانست در ابعاد کارشناسی و حمایت، در رفع برخی از مشکلات اجتماعی موجود در کشورهای اسلامی بکوشد. ایجاد چنین سازمانیهایی با همکاری کشورهای منطقهای و یا به صورت موضوعی و حول برخی از فرهنگهای مشترک نیز امکانپذیر است.
- راهاندازی سازمان علمی: تشکیل گروههای علمی با کشورهای اسلامی، کشورهای دوست و همسایه میتواند علاوه بر ارتقای دانش، برخی از انحصارهای حوزه علم را بشکند. چنین سازمانهایی میتواند جلو انتقال رایگان دانش به کشورهای مستکبر غربی را بگیرد.
- ارائه الگوهای جمهوری اسلامی: تدوین الگوهای تشکیلاتی و مدیریتی جمهوری اسلامی به زبانهای مختلف و برای مخاطبان متفاوت، زمینهای برای تبلیغ ساختارهای موجود در جمهوری اسلامی خواهد بود. این الگوها در قالبهای مختلف علمی، اجتماعی، سیاسی و حتی ادبی، قابل ارائه است.
10. تقویت کیفی یاران: پیامبر صلی الله علیه و آله در دوران محدودیت تبلیغات اسلامی، تقویت ایمان و بصیرت یاران را جزو برنامه کاری خود قرار دادند. این روش موجب شد تا تکتک تربیتشدگان پیامبر، یارای مقابله با 20 کافر مجهّز را داشته باشند.[11]
با بهرهگیری از این راهبرد، راهکارهای زیر را میتوان در پیش گرفت:
- تقویت ایمان فردی: ایمان فردی شامل اعتقادات بنیادین، واجبات و محرّمات فردی همچون روزه، سوء ظن و اخلاق اسلامی در رابطه با خود و خداست. تقویت ایمان مردم با آموزش و تبلیغ آموزههای اسلامی، ارائه الگوهای عملی و سوق دادن جامعه به سمت فضایل اخلاقی بر اساس اصل دوم و سوم قانون اساسی، ضروری است.
- تقویت ایمان اجتماعی: ایمان اجتماعی شامل واجبات و محرّمات اجتماعی همچون نماز جماعت، زکات و امر به معروف و نهی از منکر، غیبت، تهمت و اخلاق اجتماعی در رابطه با مردم و طبیعت، است. آموزش، تبلیغ، ارائه الگوهای عملی و زمینهسازی اجتماعی، از مقدّمات ارتقای ایمان اجتماعی مردم است.
- تقویت باور به جمهوری اسلامی: بسیاری از دستاوردهای جمهوری اسلامی، در لابهلای غفلت داخلی و تبلیغات خارجی، گم شده است. شناسایی درست و معرّفی هوشمندانه این دستاوردها، زمینه افزایش باور مردم به نظام را فراهم میکند. مقایسه منطقی جمهوری اسلامی با کشورهای دیگر، دستاوردها و ضعفها را به طور صادقانه، عرضه کرده و انگیزه مردم را برای رفع ضعفها افزایش میدهد. این روش همان مسیری است که رهبر معظّم انقلاب اسلامی در موضوع تولید نسل در پیش گرفتند و کاهش موالید را خطای جمهوری اسلامی خواندند. اذعان به این خطا نه تنها مردم را از نظام ناامید نکرد بلکه انگیزه عمومی را برای جبران آن افزایش داد.
- پاسخ به پرسشها: پرسشها و شبهات مردم، فرصت مناسبی برای تقویت کیفی یاران جمهوری اسلامی است. شناسایی میدانی پرسشهای مردم و ارائه پاسخ در سطوح و قالبهای مختلف، میتواند امید مردم را به عنوان یاران اصلی جمهوری اسلامی افزایش داده و دفاع از نظام را به پروژهای مردمی و در عین حال، علمی و عقلی، بدل سازد.
11. زندگی در میان مردم: پیامبر صلی الله علیه و آله برای تقویت انگیزه یاران، اطّلاع دقیق از احوالشان و تصمیمگیری واقعی، به همراه خانواده در میان آنان زندگی میکردند.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- تربیت خانواده: حضور در میان مردم، به سازگاری خانوادههای مسوولان نیاز دارد. ناسازگاری آنها با خدمت، تلاش و درک مردم، موجب نقص در کار خواهد شد. نخستین راهکارِ زمینهساز برای زندگی در میان مردم، تربیت کردن اعضای خانواده است. بر اساس آموزههای دینی، مسوولیت تربیت خانواده اعم از همسر و فرزندان به عهده مرد است. اگر حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در میان مسلمانان شعب ابیطالب، همراه با اعضای خانواده نبود، شاید سطح و سعت موفّقیّت ایشان، بدین اندازه بالا نمیرفت.
- پراکندگی منازل سازمانی: ارائه منازل سازمانی به مسوولان، در مناطق مختلف شهر، موجب آشنایی آنها با وضع واقعی زندگی مردم میشود.
- تهیه نیازهای زندگی: حضور گاه به گاه مسوولان در بین مردم برای تهیه نیازهای زندگی مثل نان، لبنیات و میوه، موجب اطّلاعشان از وضع حقیقی بازار و دیدن مستقیم اشکالات میشود.
- حضور در مجامع مردمی: شرکت مسوولان در مجامع مردمی مثل مسجد، ورزشگاه، مکانهای زیارتی، بیمارستان، آسایشگاه، مدرسه، دانشگاه، مراکز بازپروری و ... موجب تقویت انگیزه مردم برای تحمّل سختیها شده، تصمیمگیری مدیران را به سمت نیازهای واقعی جامعه هدایت میکند.
- استفاده از وسایل نقلیه عمومی: مسوولان میتوانند برای درک مسائل شهری و بینشهری، گاهی از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنند. شاید بسیاری از اشکالات خیابانها، مناظر شهری، جایگاههای سوخت، استراحتگاههای بین راهی، پایانههای مسافرت هوایی، جادّهای و ریلی و ... با حضور مدیران مختلف، حل شود.
- تحمّل سختیها: زهد اختیاری از ویژگیهای معصومان علیهم السلام بود. اگر مسوولان در دوران ریاست خویش، به صورت اختیاری، سطح زندگی خود را مقداری پایین بیاورند، صمیمیت مردم با آنها بیشتر شده و اعتماد به ایشان افزایش مییابد. شاید از منظره منازل ویلایی 1000 متری در زعفرانیه، به سختی بتوان وضعیت مردم در میدان شوش را درک کرد.
12. ارتباط نزدیک با مردم: پیامبر صلی الله علیه و آله علاوه بر اینکه، محلّ زندگی خود و خانوادهشان را در میان مردم قرار دادند، ارتباط نزدیکی با آنها برقرار کردند. با اینکه مشرکان، قصد ترور پیامبر را داشتند؛ اما چیزی مانع ارتباط ایشان با مردم نشده و در عین حال، حفاظت کامل از جان رسول الله انجام میشد.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- ارتباط با مردم در اجتماعات: امکان ارتباط مستقیم مسوولان با مردم در مساجد، نماز جمعهها، راهپیماییها و ...، حرفهای مردم را به مدیران رسانده و موجب افزایش همدلی و همزبانی میشود.
- حضور در ادارات: سرزدن مسوولان به ادارههای زیرمجموعه، موجب بررسی روند امور از نزدیک شده و اعتماد مردم را به حُسن نیت مدیران، افزایش میدهد. در این حضورهای سرزده، ارتباط آزاد با مراجعهکنندگان، واقعیات را در پیش چشم مسوولان مینهد.
- حضور در جمعهای مختلف: دیدار مسوولان با دانشگاهیان، حوزویان، فرهنگیان و سایر گروههای مردمی و اصناف اجتماعی و فرهنگی، موجب تعامل بیشتر و افزایش انگیزه کمک به مدیران خواهد شد. از سوی دیگر، بهرهگیری از این جمعها، ذهنیت مسوولان را به واقعیات جامعه نزدیک میکند.
همه این رابطهها در صورتی ثمربخش است که گزینشی نبوده و آزاد باشد.
13. بهرهگیری از فرصت حضور در مجامع: رسول الله صلی الله علیه و آله با بهرهگیری از فرصت حضور در موسم حج و عمره، علاوه بر آنکه پیام انقلاب اسلامی خویش را به دیگران میرساندند، از کمکهای آنان برای رفع نیازها بهره میبردند.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- بهره گیری از فرصت عضویت در مجامع: جمهوری اسلامی در اتحادیهها و سازمانهای مختلفی همچون سازمان ملل، یونسکو، دادگاه لاهه، سازمان کنفرانس اسلامی، جنبش غیر متعهدها، سازمان شانگهای و ... عضویت رسمی داشته و یا عضو ناظر است. هر یک از این سازمانها زمینههای ارتباطی ویژهای را فراهم میکنند. اگر دیپلماسی کشور فعال باشد، میتواند از فرصت حضور در این مجامع، به صورت شجاعانه و هوشمندانه در راستای یارگیری و رساندن پیام مظلومیت ملت ایران و افشای مستکبران بهره گیرد.
- بهره گیری از فرصت ارتباط اجباری کشورها: برخی از کشورها در چارچوبهای خاص، مجبورند با جمهوری اسلامی رابطه داشته باشند. مثلا در صورتی که ایران، ریاست یا مسوولیت بخشی از یک سازمان بین المللی را بر عهده داشته باشد، کشورهای عضو برای پیشبرد کارهای خود، مجبور به رابطه هستند. از این فرصت، برای حل برخی از مشکلات کشور میتوان بهره برد.
- بهره گیری از فرصت حضور مردم در جوامع: حضور جمهوری اسلامی در عرصه بین المللی، محدود به سازمانهای رسمی نیست. ایرانیان در برنامههای مختلف بین المللی شرکت میکنند. حج، عمره، پیادهروی اربعین، مسافرتهای توریستی، تجاری و ... فرصتهایی برای روشنگریهای مردمی است.
14. اصرار بر رساندن پیام ها: پیامبر صلی الله علیه و آله از کوچکترین فرصتی برای رساندن پیامهای خویش، استفاده میکردند. تحریمهای همهجانبه، موجب دست برداشتن از تبلیغ انقلاب اسلامیِ نبوی نشد.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- بهره گیری از ظرفیت رسانهای: جمهوری اسلامی دارای شبکههای رسانهای متعدّد در مناطق مختلف جهان است. این شبکهها در قالب رادیو، ماهواره، اینترنت، روزنامه و مجلّه، مشغول فعالیتاند. شبکه های دیگری هم از سیاستهای جمهوری اسلامی حمایت میکنند. تبلیغ اسلام ناب و شناساندن دشمنان بشریت، از راه این شبکهها، نیاز به مدیریتی منسجم و سیاستهایی هوشمندانه و شجاعانه دارد.
- بهره گیری از ظرفیت هنر: عرصه، فیلم و سریال، نمایش، خط، نقاشی، شعر و سرود، موسیقی و آواز، صوت و ترتیل قرآن، تواشیح و هنرهای قرآنی، سیرک، هنرهای بافتنی، گُلسازی، مجسمهسازی و ... میتواند زمینههای مناسبی برای رساندن پیام جمهوری اسلامی به مردم جهان باشد. هنرِ غیر متعهد یا همان هنرِ بیطرف، عرصهای برای رشد تمایلات شیطانی و استکباری است. هنرِ پیشبرنده، هنری است که پیامی انسانی را منتقل و نیازی واقعی را رفع کند.
- بهره گیری از ظرفیت ورزش: انواع ورزشها، زمینه مناسبی برای رساندن پیام اهل بیت علیهم السلام است. شاید امکان تبلیغ دین در مسابقات جهانی، اندک باشد اما همین زمینه کوچک، گاهی تاثیرات بزرگی به دنبال خواهد داشت. همچنین، میزبانی مسابقات غیر رسمی و تشکیل سازمانهای ورزشی مردمنهاد و بین المللی، عرصههایی مناسب برای ابلاغ آموزههای اسلام حقیقی به فرهیختگان است.
- بهره گیری از ظرفیت انسانی: ایرانیان خارج از کشور و مسافرانی که با مقاصدی چون تفریح و ... به کشورهای دیگر سفر میکنند، میتوانند قاصدان پیام صلحدوستی جمهوری اسلامی باشند.
- بهره گیری از ظرفیت زائر و توریست: ایران همواره میزبان شیعیان و زائران کشورهای مختلف است. گردشگران طبیعت و فرهنگ ایران نیز همهساله رو به افزایش است. توریست علمی، سیاسی و اجتماعی را نیز میتوان به آن افزود. این مجموعه بزرگ از مردمان خارجی، گوشهای شنوایی برای پیامهای متناسب جمهوری اسلامی هستند؛ گوشهایی که در آینده میتوانند زبانهایی گویا برای آموزههای انسانی و انتشار آن در سطح جهان باشند.
- بهره گیری از ظرفیت مسافران خارجی: دانشجویان خارجی و طلّاب، جویندگان خارجی کار، پناهندگان، مهاجران، بیماران، خدمتجویان، ورزشکاران، تاجران و سرمایهگذاران، گروههایی دیگر از مسافران جمهوری اسلامی هستند. همه این گروهها رفتار و گفتار میزبانان خود را زیر نظر دارند. این دستهها ظرفیتهایی مناسب برای تعاملات مردمی در راستای هدایت انسانها و ابلاغ دین هستند.
15. تلاش برای جلب حمایت دیگران: پیامبر صلی الله علیه و آله از ظرفیتهای مختلف برای جلب قلوب دیگران نسبت به مسلمانان استفاده میکردند. چنین روشی، موجب فشار بر مشرکان و افزایش طرفداران پیامبر از میان مردم کافر میشد.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- تاکید بر دشمن مشترک در تبلیغات: زورگویان جهان، دشمنان انسانیت هستند. مردم دنیا کم و بیش با این حقیقت آشنایند؛ ولی ترس آنها از سخن گفتن و تبلیغات وارونهنمای مستکبران، موجب شده سر در لاک خود کرده، ستمپذیر شوند. اگر رسانههای خارجی جمهوری اسلامی، بر دشمنّ مشترک ستمدیدگان تاکید کرده و او را بشناسانند، زبان مردم جهان باز میشود. افشای ظلم ظالمان و مظلومیت مظلومان، دلها را جذب کرده و جبهه مشترکی به وجود خواهد آورد.
- تشکیل اتحادیه های تبلیغاتی: شیعیان، مسلمانان، مسلمانان و مسیحیان، ستمدیدگان و آزاداندیشان جهان، در کنار یکدیگر میتوانند اتحادیههای تبلیغاتی مختلفی، راهاندازی کنند. سازمانهای مردمنهاد میتوانند وارد این عرصه شده و از روشهای کمهزینهتری همچون رادیو و اینترنت بهره گیرند. گسترش پوشش این شبکهها، تنوّع زبانی آن و افزایش زمان پخش برنامهها، حرکتی جهانی و منسجم را سامان خواهد داد.
- تربیتِ زباندانان انقلابی: جمهوری اسلامی به دهها هزار زباندان مسلمان و انقلابی نیاز دارد. بهتر است این افراد، نیروهای کشورهای مختلف باشند و در ایران، با واقعیات جهان آشنا شوند و سپس به کشور خود رفته، به تبلیغات اصلاحی بپردازند. همچنین تربیت ایرانیانی که حاضر به سکونت در کشورهای دیگر باشند، از ضروریات این عرصه است. تربیت افراد زباندان و اعزامشان، فشارهای مردمی را به سمت کشورهای زورگو هدایت میکند. مبلغان هوشمند، مستکبران را به عنوان عامل بدبختی بشر، معرفی خواهند کرد و گفتمان مبارزه را به وجود خواهند آورد. آنها توان جذب دلها به سوی جمهوری اسلامی را خواهند داشت.
- بیان الگوهای جمهوری اسلامی: بسیاری از الگوهای موفّق جمهوری اسلامی در زمینه نظام سیاسی، پیشرفتهای علمی، وحدت ملّی و شبکه تبلیغات داخلی، قابلیت معرفی به ملل مستضعف جهان را دارد. پس از معرّفی زورمندان و نفی روش آنان، مردم به دنبال الگوهای جایگزین و موفّق خواهند بود. معرفی دستاوردها و الگوهای جمهوری اسلامی، حمایت دیگران از این روشها را به دنبال خواهد داشت.
16. اعزام هیأت سیاسی فرهنگی به سایر بلاد: پیامبر صلی الله علیه و آله در دوران شعب ابیطالب، بر اساس برخی از گزارشها، هیاتی به حبشه اعزام کردند تا ضمن برقراری روابط با پادشاه این کشور، به تبلیغ اسلام در آن نقطه از جهان بپردازند.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- فعّال شدن دستگاه دیپلماسی: محدودیت فعاّلیتهای دیپلماسی به یک یا چند موضوع، موجب عقب ماندن کشور از رقابتهای سیاسی در جهان میشود. فعّال شدن دستگاه دیپلماسی کشور و ارتقای سطح روابط سیاسی با کشورهای دنیا به ویژه کشورهای ضربهخورده از استکبار، عرصههای جدیدی را در ابعاد اقتصادی، سیاسی، نظامی و امنیتی به روی کشور میگشاید. فعّالسازی نمایندگیهای فرهنگی جمهوری اسلامی در کشورهای مختلف و ایجاد نمایندگیهای جدید، میتواند زمینههای اثرگذاری فرهنگی را به خصوص در ابعاد اجتماعی، علمی، آموزشی و گرشگری افزایش دهد.
- بهره گیری از ظرفیت سازمانهای مردمنهاد: برخی از سازمانهای مردمنهاد داخل کشور، توان تعامل با جهان را دارند. ایجاد فرصت برای این گروهها و تشکیل گروههای جدید با اهداف مشخّص، زمینه تعامل مردمی با جهان را فراهم کرده، جبهههای فرهنگی و سیاسی مشترکی را شکل خواهد داد.
- تهاجم سیاسی و فرهنگی: فرو رفتن در لاک دفاعی، جرأت دشمن را بیشتر میکند. تهاجم سیاسی و فرهنگی به دشمنانِ عزّت و پیشرفت ملّت ایران، آنان را به چارهجویی و دفاع وادار کرده و بخشی از توانشان را میگیرد. تهاجم هوشمندانه در حُکم یارگیری از نیروهای حریف است. ایجاد تردید در نیروهای دشمن، از دیگر بهرههای تهاجم فرهنگی و سیاسی است.
17. نپذیرفتن معامله با دشمن: پیامبر صلی الله علیه و آله در سختترین شرایط و در زمانی که دشمن، پیشنهاد برداشتن تحریمها را به شرط دست برداشتن از تبلیغ اسلام مطرح کرده بود، رد کردند.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- ایستادگی: برخی از اصول کشور، در هر شرایطی، غیر قابل تغییر است. اصول قانون اساسی، از این قبیل است. تجربیات تکرارشده کشور، از زمینههای ساخت اصول غیر قابل تغییر میباشد. اموری همچون اعتماد نداشتن به زورگویان جهانی، حمایت از آزادیخواهان و حفظ عزّت ملّی از اصولی است که بر اساس بارها تجربه، شکل گرفته است. شناسایی این قواعد و پافشاری بر آن در مقابل دشمن، به ناچار، او را وادار به عقبنشینی خواهد کرد.
- معادله هزینه- فایده: در تعاملات اجباری با دشمن و در خارج از خطوط قرمز، معادله هزینه- فایده، راهکاری منطقی است. اجرای این راهکار، دو روش دارد. یکی معادله کوتاهمدّت و دیگری، معادله بلندمدّت. بهترین روش برای به کارگیری معادله هزینه- فایده، توجّه به آثار بلندمدّت آن است. در صورتی که دولتها به دوره کوتاه خویش بیندیشند، ممکن است طی یک معامله با دشمن، به فایدهای کوتاهمدّت دست یابند؛ اما زیانی بلندمدّت را بر کشور تحمیل نمایند.
- تهاجم به عقبه دشمن: یکی از راهکارهای پیامبر برای مقابله با دشمن و سست کردن درخواستش برای معامله بر سر خطوط قرمز، تهاجم به عقبه فکری او بود. ایجاد تردید در پشتوانههای فکری دشمن، او را در اصرارش برای معامله بر سر اصول، سست خواهد کرد.
18. حفاظت از جان پیامبر و تازهمسلمانان: گزارشهای تاریخی بهروشنی بیان کردهاند که یکی از اهداف رفتن به شعب ابی طالب، حفاظت از جان پیامبر و یاران ایشان در شرایط حسّاس خطر بود.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- حفاظت از جان مسوولان: حفاظت از مسوولان، کاری منطقی و بر اساس آموزههای شریعت است. در سالهای آغازین دهه شصت، بدترین خاطرات ملّت ایران یعنی ترور بلندپایهترین مدیران کشور، رقم خورد. حفاظت موثر و برنامهریزیشده میتواند زمینههای خطر را کاهش داده و در عین حال، ارتباط مسوولان با مردم را حفظ کند.
- حفاظت از جان دانشمندان: جان برخی از یاران جمهوری اسلامی، ارزشی بسیار دارد. کسانی که پیشرفت ملّت ایران وابسته به آنان است و دزدیدن یا ترورشان، زیان زیادی را متوجه کشور میکند. دانشمندان، نخبگان و علما از این قبیلاند.
- حفاظت از مردم: تکتک مردم در نظام اسلامی، جزوی از حکومت بوده و حفاظت از آنان به معنای حفاظت از حکومت است. تامین امنیت مجامع عمومی و پیشگیری از وقوع حوادث، از وظایف همیشگی مسوولان در هر کشوری است. حفاظت از جان مردم، به تامین امنیت از ترور و بمبگذاری محدود نمیشود؛ بلکه امنیت سازههای معماری، امنیت روانی، امنیت پزشکی، امنیت رانندگی و گونههای دیگر، همگی زمینههایی برای حفاظت از تودههای مردم است.
- حفاظت از جان یاران دور: یاران جمهوری اسلامی در فراسوی مرزها، سرمایههای کشور و مرزهای متحرّک آن هستند. کارهای بسیاری از عهده این گروه برمیآید که یاران داخلی توان اجرای آن را ندارند. این گروه از طرفداران، همواره در معرض خطراند. ایجاد شبکهها و کانالهای ارتباطیِ دائمی جهت حفاظت و رساندن نیازها، کاری منطقی بوده و در بلندمدّت، هزینههای کشور را به صورت چشمگیری کاهش میدهد.
- حفاظت از شیعیان و مسلمانان مناطق دیگر: اهمیت دادن به جان مسلمانان، شیعیان و همه آزادیخواهان در سراسر جهان، مرزهای امنیتی جمهوری اسلامی را فراتر برده و علاوه بر انجام تکلیف شرعی، فشار بر زورگویان را افزایش میدهد. ابزارهای تبلیغاتی و زمینههای اقتصادی، دو رکن مهم در حفاظت از مسلمانان، شیعیان و آزادیخواهان است. رصد مستمر فعالیت این گروه ها در سراسر جهان و لحاظ امنیت آنان در روابط اقتصادی با کشورها میتواند زمینه های امنیت را فراهم کند. ابزارهای تبلیغاتی جمهوری اسلامی همواره میتوانند بر این اصل پای بفشرند که جان، مال و آبروی تکتک یاران و علاقهمندان به اسلام و کشور، برای نظام دارای اهمیت است.
19. ایستادگی مردم: یکی از راهبردهای اصلی شعب ابیطالب، ایستادگی مردم تا زمان ناامیدی دشمن و برداشته شدن تحریم های همه جانبه بود.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- افزایش توان ایستادگی مردم: مسوولان میتوانند با اخلاق خوب و به دور از عصبانیت و توهین، توان ایستادگی مردم را افزایش دهند. ارتقای باورهای معنوی مردم، بصیرت در شناخت دوست و دشمن، خودباوری حقیقی و امیدهای واقعی، میتواند پایداری طولانیمدّتی را رقم بزند.
- ایجاد گفتمان ایستادگی: فراگیرشدن گفتمان ایستادگی در کشور و تبدیل آن به سخن رایج اجتماع، به فرهنگسازی و بهره گیری از رسانهها نیاز دارد. توجّه به ایستادگیِ دینداران در طول تاریخ و به ویژه در تاریخ اسلام، الگوسازی امروزین از جهاد غیرنظامی در فرهنگ اسلامی و ارائه نمونههای موفّقِ ایستادگی در تاریخ کشور، سخن از پایداری را فراگیر کرده و آن را به فرهنگی اجتماعی تبدیل میکند.
20. هوشمندی در ارائه اطلاعات: پیامبر صلی الله علیه و آله با ارائه هوشمندانه اطلاعات در قضیه «خورده شدن قرارداد تحریم توسط موریانه»، توانستند بین دشمنان اختلاف افکنده و افکار عمومی را آگاه سازند. ایشان اطلاعات را توسط ابوطالب و با تبلیغاتی ویژه در صحن مسجدالحرام، ارائه کردند. با هدایت پیامبر، اخبار مربوط به این قضیه همزمان به همه سران کفر عرضه شد و با این روش، ابزار فریب و سانسور از آنها گرفته شد. پس از آن مشرکان نتوانستند در برابر افکار عمومی مقاومت کرده و تحریمها را لغو کردند.
بر اساس این راهبرد، راهکارهای زیر قابل اجراست:
- حذف رانت اطلاعات: مذاکره با چند کشور و ارائه اطلاعات به آنها، رانتی بزرگ برایشان پدید آورده است. آنها پس از دریافت اطلاعات، از آن برای ضربه زدن به کشور استفاده میکنند، یا بخشی از آن را سانسور کرده و بخشی را منتشر میکنند، یا آن را به صورت دستکاری شده منتشر میسازند. مجموعه این رویدادها که در 12 سال اخیر بارها تکرار شده، میتواند بنیانهای قاعدهای جدید را در روابط خارجی جمهوری اسلامی شکل دهد. اگر قرار است اطلاعاتی به دیگران داده شود، چرا این اطلاعات به طاغوت اصلی یعنی آمریکا و همراهان او ارائه گردد؟ اگر قرار است دنیا از برخی خبرهای داخل کشور آگاه باشد، چرا دنیا به چند کشور زورگو محدود شده است؟ آیا دادن اطلاعات به آمریکا به معنای حفاظت از اطلاعات است؟ به نظر میرسد، حذف رانت اطلاعاتی ابرقدرتها، موجب گفتگوی رودرروی جمهوری اسلامی با دنیا خواهد شد؛ درحالی که در شرایط کنونی، هیچگاه اطلاعات حقیقی در دنیا منتشر نمیشود. بهرهگیری از قالبهای سیاسی و حتی فرهنگی در گفتگو و تعامل با همه کشورهای دنیا، موضع زورگویان را تضعیف میکند. ایده توریست هستهای که سالهای پیش مطرح شد، راهی برای پیشگیری از تقویت مواضع آمریکاست.
- زمینهسازی پیش از ارائه اطلاعات: پیش از ارائه اطلاعات به طرفهای مذاکره، زمینهسازی تبلیغاتی و سیاسی، راهکاری منطقی است. محرمانه بودن اطلاعات برای رسانههای داخلی و فاش بودن آن برای سرویسهای جاسوسی آمریکایی، موجب شده همه ابزارهای زمینهساز برای تبلیغاتِ پیش از ارائه اطلاعات، از جمهوری اسلامی سلب شده و در مقابل، دشمن با ارائه اخبار به سرویسهای جاسوسیاش، زمینه را برای دست برتر داشتن در تبلیغات، فراهم کند.
- گرفتن تضمینهای عینی: اطلاعات، نوعی امتیاز است. برای ارائه آن به دنیا باید از سازمانهای بینالمللی، امتیازات متقابل گرفت.
- ایجاد اختلاف بین دشمنان: ارائه همزمان اطلاعات به کشورهای مختلف دنیا، موجب ایجاد اختلاف بین آنها خواهد شد؛ زیرا پیش از آنکه دستگاههای تبلیغاتی، به سانسور و دستکاری اخبار بپردازند، سران کشورها، قضاوت اولیهای درباره اطلاعاتِ منتشره خواهند داشت. تکرار این قضاوتها، موجب بدبینی کشورهای آزاداندیش و افزایش فشار بر زورگویان میشود.
بهرهگیری از مجموعه راهبردها و راهکارهای بیانشده به کار تبلیغاتی، فرهنگسازی و اطّلاعرسانی به موقع نیاز دارد. تدوین الگویی جامع برای عمل به این راهبردها و آغاز اجرای آن از دستگاههای دولتی، ضرورت عبور کشور از شرایط فرضی شعب ابیطالب است. الگوگیری از پیامبر صلی الله علیه و آله، از وظایف مسلمانان است و چنین کاری، نجات و سربلندی را در پی خواهد داشت. تبدیل مذاکره با دشمن به کار اصلی دولت، موجب میشود تا تصوّری در بین برخی از مسوولان به وجود بیاید که حتّی تامین آب و محیط زیست را هم نیازمند مذاکره با آمریکا بدانند؛ امری که در اسلام، جایگاهی ندارد.
[1]. کارشناس حدیث و تفسیر، هادی سیاسی قم (09127484187)(ehsanyfar@gmail.com)
[2]. نگارنده در دو یادداشت دیگر، ابتدا اثبات کرده که کشور در شرایط شعب ابیطالب نیست و سپس تبیین نموده که بر فرض وجود در شرایط شعب، راهبردهای نبوی بر ایستادگی هوشمندانه استوار است نه عقبنشینی و مذاکره از روی ضعف.
[3]. ن. ک: ایمان ابی طالب: 3.
[4]. ن. ک: دلائل النبوة (بیهقی): 2/ 315.
[5]. در منابع تاریخ و سیره، دو گزارش درباره ورود به شعب ابیطالب آمده است. گزارش نخست حکایت از آن دارد که پس از تشدید فشارها، پیامبر و یاران به شعب رفتند و سپس تحریم همهجانبه وضع شد. گزارش دوم حکایت از آن دارد که پس از وضع تحریم همهجانبه، پیامبر و یاران به شعب رفتند. هر دو گزارش از این منظر که رفتن به شعب بر اثر فشار شدید بود، اتفاق نظر دارند. (ن. ک: البدایة و النهایة: 3/ 105)
[6]. ن. ک: تاریخ الاسلام: 1/ 221.
[7]. ن. ک: دلائل النبوة (بیهقی): 2/ 315.
[8]. مجموعه این بیست راهبرد نبوی در یادداشت دیگری به صورت تفصیلی تبیین شده است.
[9]. ن. ک: تاریخ ابن خلدون: 2-2/ 9.
[10]. منظور، کالاهایی که فقط در ایران تولید شود نیست؛ بلکه کالاهایی که تولیدکنندگان آن در دنیا انگشتشمار باشند، میتواند نوعی انحصار نسبی را به دنبال داشته باشد.
[11]. ن. ک: انفال: 65.
دیدگاه ها