شاخص بهسازی نیروی انسانی در دیدگاه امام خمینی

امام راحل با توجه به مبانی انسان شناختی اسلامی، انگیزة فعالیت آدمی را بالاتر از دو سطح پاسخ گویی به نیاز های طبیعی و تأمین نیازهای انسانی، یعنی کار را برای خدا انجام دادن یا به تعبیر دیگر، تکلیف گرایی می داند.

عوامل بروز اشتباه

ـ بی تجربگی: فقدان تجربة انقلابی در کارگزارانی که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولیت اجرایی نداشتند موجب بروز اشتباهاتی برای آنان شد.

ـ نبود روح انقلابی: ازآن رو، که برخی از مدیران پیش از انقلاب در خارج از کشور به سر می بردند و با روح معنوی حاکم بر انقلاب بیگانه بودند چنین روحیه ای در این افراد موجب شد تا در زمان تصدی پست های کلیدی با چالش های فراوانی مواجه شود و سرانجام اشتباهاتی از آنان سرزند:

ما دو دسته بودیم: یک دسته مان از مدرسه آمده بودیم و وارد شده بودیم. نه ما آن تجربة انقلابی را داشتیم و نه آنها آن روح انقلابی را، و لهذا، از اول هم که ما – به حسب الزامی که من تصور می کردم – دولت موقت را قرار دادیم، خطا کردیم. از اول باید یک دولتی که قاطع باشد و جوان باشد، قاطع باشد، بتواند مملکت را اداره کند[قرار می دادیم]، نه یک [دولتی] که نتواند. منتها آن وقت نداشتیم فردی را که بتوانیم، آشنا نبودیم [تا] بتوانیم انتخاب کنیم. انتخاب شد و خطا شد (موسوی خمینی، 1386، ج13، ص 47).

امام خمینی ره به عنوان رهبری بصیر و فردی که هدایت امور جامعه در دست اوست، عبرت پذیری از خطای پیشین را موجب پیش گیری از اشتباه و عدم تکرار آن می داند: ما یک سیلی خوردیم از اشتباه، ما همه این نابسامانی هایی که الان داریم برای این [است] که اشتباه کردیم، نباید اشباه تکرار بشود (همان، ج15، ص28).

روش های درمان اشتباه: ایشان در آغاز به ارائة روش های درمان روحی و معنوی پرداخته و سپس به روش جبران عملی اشتباه اشاره می کند:

1. خجالت نکشیدن از جبران اشتباه: اگر مدیران و دست اندرکاران نظام در ادارة امور جامعه، مدیریت منابع انسانی، طرح آرا و دیدگاه های کارشناسی خود و مانند آن دچار اشتباه شدند باید بدون هیچ شرم و خجالتی درصدد جبران آن برایند؛ چنان که امام خمینی ره خطاب به قضات چنین می فرماید:

از طرف دیگر، دستگاه قضایی و قضات محترم توجه داشته باشند که در حساس ترین مکان نظام خدمت می کنند. خیلی سعی کنند تا حتی اشتباهی انجام ندهند، و درصورتی که متوجه اشتباه شدند به هیچ وجه، از برگشت از حکمشان خجالت نکشند، که خجالت در پیشگاه خداوند متعال بسیار سنگین تر از خجالت از مردم است (موسوی خمینی، 1386، ج18، ص 340).

2. تصریح در اقرار به اشتباه: یکی از روش های دیگر درمان روحی و معنوی اشتباه کارگزاران نظام اسلامی، تصریح در اقرار به اشتباه است. ایشان در این زمینه می فرماید: آنچه مهم است این است که ما می خواهیم مطابق شرع اسلام مسائل را پیاده کنیم. پس اگر قبلاً اشتباه کرده باشیم باید صریحاً بگوییم اشتباه نموده ایم (هماان، ج 18، ص 241).

3. توبه و عذرخواهی: یکی از اساسی ترین روش های جبران اشتباه توبه و عذرخواهی است. امام خمینی ره بر این باور بود که باید در پیشگاه حق تعالی، به توبه و در برابر مردم، به عذرخواهی تن داد تا بتوان زمینه مناسبی برای جبران سستی، کوتاهی و اشتباه در انجام کار فراهم آورد؛ چنان که سیرة ایشان چنین بود: من از پیشگاه خدای متعال و از پیشگاه ملت عزیز، عذر می خواهم؛ خطای خودمان را عذر می خواهم... و من توبه می کنم از این اشتباهی که کردم (همان، ج9، ص281).

پس از بیان روش های درمان روحی، لازم است تا در عرصة عمل، به جبران عملی اشتباه پرداخت:

4. جبران انقلابی: بسیاری از خطاها و اشتباهات اجرایی مولود بی تجربگی برخی از مسئولان و مسامحه در ادارة امور نظام اسلامی است که جبران آن جز با انجام کارها به صورت انقلابی میسر نمی شود؛ چنان که ایشان می فرماید:

ما با بی تجربگی این انقلاب را ایجاد کردیم؛ یعنی ملت (ایجاد) کرد، و ما با بی تجربگی آن کارهای انقلابی که باید در اول انقلاب بشود، با مسامحه گذراندیم و همان مسامحه هم موجب شد که این گرفتاری ها را تا حالا پیدا کردیم و از این به بعد هم داریم، مگر اینکه انقلابی جبران کنیم (موسوی خمینی، 1386، ج13، ص 46).

و. حفظ حقوق و منافع پیروان: با ژرف نگری در سیرة نظری و عملی امام خمینی ره روشن می شود که مدیران قانون گرا حافظ حقوق و منافع پیروان خویش هستند؛ زیرا یکی از مهم ترین علل وضع قوانین در نظام ها وسازمان های اجتماعی و اداری حفظ حقوق و منافع پیروان به ویژه اقشار محروم است. البته تحقق این مهم از یک سو، به قوانین مفید و راهگشا و از سوی دیگر، به مجریان کاردان و صالح نیازمند است:

شما بیایید احکام الهی را اجرا کنید. باید قوانین وضع بشود که حقوق محرومین و فقرا به آنها بازگرانده شود. این وظیفة شماست. متأسفانه در برخی موارد، قوانین خوب هستند، ولی خوب اجرا نمی شوند. ما مأمورین اجرای خوب در این موارد کم داریم. اگر مأمورین اجرا افراد صالح و واردی باشند دیگر سر و صدای کسی درنمی آید. برای این امر هم باید فکری کرد (موسوی خمینی، 1386، ج 14، ص304).

امام خمینی ره در برخی موارد، به منظور جلوگیری از ضایع شدن حقوق و منافع پیروان، از خود حساسیت خاصی نشان می داد. برای نمونه، می توان به امر قضاوت، که با جان، مال و ناموس مردم ارتباط دارد، اشاره کرد که ایشان خطاب به قضات کشور، آنان را به تطبیق احکام صادر شده بر ضوابط شرعی به منظور رعایت احتیاط دربارة حقوق و منافع ارباب رجوع فرا خواند:

قضات محترم دادگاه های کشور باید با جدیت به کار خودشان ادامه دهند و دقت نمایند برخوردها و احکام صادره بر وفق ضوابط شرعی و مقررات قانونی باشد، و در حفظ حقوق شرعی و قانونی مراجعین کمال احتیاط مراعات شود (همان، ج18، ص 294).

روش های حفظ حقوق و منافع مردم: ایشان به منظور پاس داری از حقوق و منافع مردم، به روش های ذیل اشاره می کند:

ـ دعوت به ارزش های الهی: با توجه به اینکه تغذیه و ارتزاق مردم از نیاز های اولیه و حقوق طبیعی آنان است، امام خمینی ره خطاب به فروشندگان مواد غذایی، آنان را در ضمن دعوت به اسلام گرایی و تن دادن به ارزش های اخلاقی، از زیر پا گذاشتن حقوق و منافع مردم پرهیز می دهد:

من از فروشندگان، خصوصاً آنچه مربوط است به ارتزاق مردم، تقاضا می کنم دست از این اجحاف و تعدی بردارند و به اخلاق و اعمال اسلامی برگردند. من آنان را نصیحت می کنم که با این ملتی که خون خود را در راه اسلام داد و جوانان عزیز خود را از دست داد، با عدل وانصاف رفتار کنند (همان، ج6، ص510).

ـ نظارت و بازرسی: امام راحل کارگزاران دولتی را به منظور پاس داری از حقوق نیروی انسانی در کارخانه ها به نظارت بیشتر فرامی خواند: در کارخانه ها خیلی نظارت بکنید به اینکه هیچ اجحافی به کارگرها نشود (همان، ج19، ص409).

ـ کیفر متعدیان: افرادی که به منافع مردم تعدی کرده، آنان را از رسیدن به حقوق خود باز می دارند مستحق کیفر قانونی بر اساس عدل الهی و قوانین و مقررات نظام اسلامی اند:

من اخیراً اخطار می کنم که اگر دست از اجحافات و مخالفت با اسلام برندارند، حسب عدل الهی وحکومت شرعیه، تعزیرات و سیاسات شرعیة اسلامیه با آنان رفتار می شود. برادران قبل از آمدن تازیانة الهی به خود آیید و دست از ستم بردارید. خداوند شما را اصلاح کند (همان، ج6، ص510).

2. تبیین وظایف و اختیارات

یکی از ویژگی های ضابطه گرایانة مدیران، که از سیرة امام خمینی ره روشن می شود، تبیین وظایف و اختیارات پیروان است. ایشان وظیفه، مأموریت ها و اختیارات مدیران و پیروان خود را در ادارة امور به طور شفاف و دقیق بیان می کردند. در این زمینه، انسجام و هماهنگی نیروها را برای دستیابی به هدف های مشخص و از پیش تعیین شده و نیز استفادة درست و بهینه با بهره وری بیشتر از نیروی انسانی، امکانات و ملزومات اداری و جلوگیری از تضییع آنها در موارد غیرضروری و لازم و همچنین تمرکزبخشی به فعالیت های موازی و مشابه در تشکیلات و ساختار واحد و استفادة قاطع از قوانین و اهرم تنبیه دربارة متخلف و اولویت بندی امور را از وظایف آنها برمی شمارد:

به پیشنهاد رئیس جمهور محترم، جناب حجة الاسلام آقای خامنه ای ـ دامت افاضاته ـ جناب عالی را با تمام اختیارات، به جانشینی فرمان دهی کل قوا منصوب می نمایم و جناب عالی موظف به اجرای دستورات ذیل می باشید:

1. ایجاد ستاد فرمان دهی کل تا رسیدن به وحدت کامل؛

2. هماهنگی کامل ارتش، سپاه، بسیج و نیروهای انتظامی در تمامی زمینه های دفاع مقدس اسلام؛ بدیهی است انسجام و ادغام مورد قبول و صحیح ادارات و سازمان های مربوط و پشتیبانی کننده در هماهنگی نیروهای مسلح نقش اساسی را دارا خواهند بود.

3. تمرکز صنایع نظامی و تهیة ما یحتاج دفاع مقدسمان و انسجام امکانات تعمیراتی، پشتیبانی، فنی، مهندسی، رزمی، آموزشی و تحقیقاتی و نیز بسیج همة امکانات و ابزار در جهت اهداف مشخص از سوی فرمان دهی کل؛

4. سعی در استفادة هرچه بهتر از امکانات و نیروها و جلوگیری از به کار گرفتن امکانات مادی و معنوی در غیر موارد ضروری و در همین راستا، حذف یا ادغام سازمان ها و تشکیلات تکراری و غیرضروری؛

5. تمرکز امورتبلیغی و هماهنگی نیروهای مسلح در تمام زمینه ها؛

6. استفادة درست و قاطع از قوانین دادگاه نظامی در زمان جنگ و تنبیه متخلف در هر رده؛

7. بهره برداری صحیح از کمک های مردمی در تمامی زمینه ها؛

8. قوای مقننه و اجراییه و قضاییه تمامی امکانات و سیاست های خود را در جهت نیازهای جنگ به کار گیرند (موسوی خمینی، 1386، ج 21، ص 56).

ویژگی تبیین وظایف و اختیارات دارای چهار شاخص به شرح ذیل است:

الف. بیان انتظارات خود از پیروان: اگر دوران انقلاب اسلامی را به دو دورة پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن تقسیم کنیم می توانیم بگوییم: انتظار امام خمینی ره در دورة اول یعنی دورة نهضت اسلامی از پیروان خود، افشای هدف ها و فعالیت های شوم حاکمان وقت، آموزش معارف اسلامی، تهذیب نفس و اشاعة فرهنگ اصیل ناب محمدی صل الله علیه و آله در جهت بستر سازی و برپایی حکومت اسلامی بود:

بر شما جوانان ارزندة اسلام، که مایة امید مسلمین هستید، لازم می باشد که ملت ها را آگاه سازید و نقشه های شوم و خانمان سوز استعمارگران را برملا نمایید، در شناسایی اسلام بیشتر جدیت کنید، تعالیم مقدسة قرآن را بیاموزید و به کار بندید، با کمال اخلاص در نشر و تبلیغ و معرفی اسلام به ملل دیگر و پیشبرد آرمان های بزرگ اسلام بکوشید. برای پیاده کردن طرح حکومت اسلامی و بررسی مسائل آن اهتمام بیشتری به خرج دهید. مهذب و مجهز شوید (موسوی خمینی، 1386، ج 2، ص 439).

ب. تأکید بر انجام درست مأموریت ها: امام راحل با تأکید بر اینکه همه در محضر خدا هستند، بر این باور بود که حضرت حق و ملائکة آسمانی همة رفتارهای آدمی را نظارت می کنند. بدین روی، پیروان خود را مسئول کارهای خود می دانست و از آنان می خواست امور محول شده را با رعایت قوانین و مقررات اسلامی به دقت انجام دهند، اگرچه دیگران در انجام وظایف خود، کوتاهی و تقصیر کنند و به این وسیله، نوعی خودکنترلی در نیرو های انسانی به وجود می آورد:

این مسئولیتی که به عهدة ماست به طوری انجام بدهیم که فردا پیش خدای تبارک و تعالی و پیش انبیای خدا خجالت زده نباشیم و آبرومند باشیم؛ آن این است که هر کس در هر کاری مشغول است او را خوب انجام بدهد (موسوی خمینی، 1386، ج 18، ص 309).

ج. خواستار ارائة گزارش عملکرد: یکی از ابزارهای اطلاع رسانی به مدیران ارائة گزارش عملکرد است که از یک سو، مجریان را به بررسی، ژرف نگری و ارزیابی عملکرد خود وامی دارد تا با روشن شدن نقاط ضعف و نارسایی های موجود در کار، به رفع آنها اقدام نمایند، و از سوی دیگر، موجب افزایش آگاهی مدیران نسبت به مسائل، رخدادها و تحولات موجود در تشکیلات و ساختارهای اداری شوند. هر قدر این گزارش به روز، دقیق و درست باشد مدیران را به بررسی و نقد بهتر وضع موجود موفق کرده و زمینة مناسبی را برای تصمیم سازی و تصمیم گیری به موقع و درست آنان فراهم می آورد. در این زمینه، امام خمینی ره در ضمن بیان وظایف و مأموریت های محول شده برای پیروان، آنان را به نظارت و ارائة گزارش عملکرد موظف می کرد: ان شاءالله تعالی، ضمن انجام وظایف محوله در این شورا، به قسمت های مختلف ارتش رسیدگی و نظارت نمایید و گزارش های مستمر و لازم را به این جانب ارائه نمایید (موسوی خمینی، 1386، ج 19، ص 87).

د. انتقاد از عملکرد ضعیف: امام خمینی ره بر این باور بود که مسئولان و مدیران پس از بررسی عملکرد شخص یا اشخاص حقیقی یا حقوقی، با روشن شدن اشتباهات و کاستی ها به منظور جبران آنها و اصلاح امور، حق انتقاد و اعتراض دارند. ایشان از این انتقاد به انتقاد سازنده تعبیر می کند؛ چنان که در پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب و در ارزیابی شرایط ایران، انقلاب اسلامی، جنگ و مسائل اجتماعی، این حق را به وکلای مردم در مجلس تا حد استیضاح می دهد:

و آنچه ذکر شد به آن معنا نیست که انتقاد سازنده و هشدارهای پدرانه و برادرانه از طرف مجلس، که حق آن است، اشکال داشته باشد، بلکه آن مطلوب است. و هرگاه - خدای نخواسته - انحرافی دیدند اعتراض کنند و حتی در حد استیضاح پیش روند (همان، ج 18، ص 341).

3. قاطعیت

امام خمینی ره قاطعیت را به عنوان یکی از ویژگی های ضابطه گرایانة مدیران اسلامی به شمار می آورد. قاطعیت دارای سه شاخص به شرح ذیل است:

الف. عدم تردید در راه و هدف: امام خمینی ره انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی را با توجه به مبانی، اصول و هدف های توحید ناب اسلامی رهبری کرد و بر این باور بود که نظام جز با اسلامی شدن تمام امور و مسائل مرتبط به آن حفظ نگردیده است و استمرار نمی یابد. ازاین رو، مدیران و کارگزاران نظام را در این راه، برای دست یازی به هدف های والای اسلامی به اعمال قاطعیت فرا می خواند؛ چنان که شورای نگهبان را به خدا محوری و اسلام گرایی قاطعانه در نظارت بر قوانین و مصوبات مجلس این گونه رهنمود می دهد:

شما باید ناظر بر قوانین مجلس باشید و باید بدانید که به هیچ وجه ملاحظه نکنید. باید قوانین را بررسی نمایید که صد در صد اسلامی باشد. به هیچ وجه، گوش به حرف عده ای که می خواهند یک دستة کوچک مردم ما خوششان بیاید و به اصطلاح مترقی هستند [ندهید]؛ قاطعانه با این گونه افکار مبارزه کنید. خدا را در نظر بگیرید. اصولاً آنچه که باید در نظر گرفته شود خداست (موسوی خمینی، 1386، ج13، ص53).

ب. تأکید بر عدم تساهل و تسامح در اصول: پویایی، بالندگی و حفظ نظام جمهوری اسلامی رابطة مستقیم و پیوند ناگسستنی با اعتلا و رشد فرهنگ غنی و اصیل اسلامی در سراسر جهان دارد. ازاین رو، حفظ نظام جمهوری اسلامی در نزد امام خمینی ره اصل حاکم بر سایر اصول به شمار می آید که از مهم ترین واجبات عقلی و شرعی است که هیچ چیز با آن مزاحمت نمی کند. ایشان در تبیین وظایف قوای سه گانه، با اشاره به این نکته، مسئولیت هر گونه تساهل و تسامح نسبت به این اصل را در پیشگاه خدا عظیم به شمار می آورد:

چون مسئلة اسلام و حکومت الهی در کار است، مسامحه در این امور چه بسا خللی وارد آورد که جبران آن مشکل یا غیرممکن شود و مسئولیت آن در پیشگاه خداوند بزرگ عظیم باشد. مسئلة حفظ نظام جمهوری اسلامی در این عصر و با وضعی که در دنیا مشاهده می شود و با این نشانه گیری هایی که از چپ و راست و دور نزدیک نسبت به این مولود شریف می شود، از اهمّ واجبات عقلی و شرعی است که هیچ چیز با آن مزاحمت نمی کند، و از اموری است که احتمال خلل در آن عقلاً منجر است (همان، ج19، ص153).

ج. تأکید بر پرهیز از سستی: امت اسلامی در طول انقلاب، در رویارویی با دشمنی که مجهز و مسلح به همة امکانات و فناوری پیشرفتة عصر بود بدون تکیه بر هیچ گونه پشتوانة مادی و استعانت از قدرت های استعماری زمان خود، با عزت و قدرت الهی بر دشمن چیره گردید. امام راحل با اعتقاد به اینکه این قدرت در معرفت و ایمان مردم به خدا و اتکای به حضرتش ریشه دارد، امت اسلامی را در پیشبرد مقاصد و هدف های والای انقلاب از هر گونه یأس و سستی پرهیز می داد:

شما چرا باید سست بشوید؟ شما یک قوة خارق العاده دارید که با آن قوه، یک سدی را شکستید که تمام دنیا را به حیرت انداختید و هیچ احتمال اینکه این سد را بتواند کسی بشکند، نبود. باید شما هر وقت می آید یک سستی درتان پیدا بشود ملاحظه این را که پشتوانة شما خداست، این را ملاحظه کنید. و با آن نیروی ایمان است که شما توانستید نهضت را تا اینجا برسانید. و این نیروی ایمانی را باید حفظ بکنید و هیچ وقت مأیوس نشوید و هیچ وقت سستی به خودتان راه ندهید، که یأس و سستی و اینها از جنود شیطان است (موسوی خمینی، 1386، ج10، ص75).

4. شایسته سالاری

شایسته سالاری در مدیریت عبارت است از: قرار دادن افراد شایسته و توانمند در مشاغل و مناصب مدیریتی. نمونة کامل و بارز آن را می توان در نظام توحیدی یافت؛ زیرا با شایسته سالاری، شایستگان و نخبگان جامعه بر اساس معیار الهی انتخاب می شوند. ازاین رو، امام خمینی ره در نظام جمهوری اسلامی، از چنین رویکرد و نگرشی در واگذاری مسئولیت ها برخوردار بود و همواره بر استخدام نیروهای خدمتگزار، متعهد، متخصص و مجرب تأکید می کرد و برای گزینش شایستگان و ایجاد نظام شایسته سالار، خطاب به دولت مردان می فرمود:

دولت بدون گزینش اشخاص متعهد و متخصص در رشته های مختلفه، موفق نخواهد شد و دولت مردان در گزینش همکاران، به کاردانی و تعهد آنان و بهتر خدمت کردن آنها به کشور و در منافع ملت بودن آنان تکیه کنند تا در پیش حق تعالی و ملت رو سفید باشند و در امور موفق باشند، نه بر دوستی و آشنایی و حرف شنوی بی تفکر و تأمل که این رویه موجب ناکامی در خدمت به کشور است (همان، ج 19، ص 157).

ویژگی شایسته سالاری دارای دو شاخص عمده به بیان ذیل است:

الف. واگذاری مسئولیت به نیروهای ارزشی: از مهم ترین شاخص های شایسته سالاری، واگذاری مسئولیت به نیروهای ارزشی است؛ یعنی انتخاب یا انتصاب در سمت های گوناگون در جامعه و نظام شایسته سالار باید ضابطه مند و دارای ملاک معینی باشد. حضرت امام در این زمینه، به تخصص های علمی و ارزش های معنوی عنایت ویژه ای می نمود و پس از احراز آنها، به افراد، مسئولیت هایی محول می کرد:

با حسن تدبیر و مدیریت و وثاقت و امانت، که در جناب عالی محرز است، مناسب دیدم برای تصدی امور مدرسة مروی با تمام متعلقات آن، از موقوفات و غیرها، به جناب عالی زحمت دهم. لهذا، جناب عالی را به سمت متولی مدرسة مروی و موقوفات و کتابخانه و آنچه متعلق به آن است منصوب نمودم (همان، ص71).

ب. بهسازی نیروی انسانی: دستگاه مدیریتی باید بتواند در نظام شایسته سالار، با رویکردی کل نگر و سبک حمایتی و مشارکت جویی، بستر مناسبی برای پرورش و رشد نیروی انسانی و ابراز قابلیت ها و توانمندی های آنان به منظور بهینه گزینی انتخاب برتر فراهم کند. حال اگر در سازمان و جامعه راه ارتقا، رشد و پیشرفت کارکنان و مدیران فراهم آید و افراد بر اساس تدبیر، کاردانی، تخصص و ارزش های معنوی در سطح گوناگون سازمان به کار گرفته شوند، معلوم می گردد که مدیریت در مقام عمل، به شایسته سالاری پایبند است.

شاخص بهسازی نیروی انسانی در دیدگاه امام خمینی ره شامل عوامل ذیل است:

1. خودسازی: اگر مدیر درصدد انجام اصلاحاتی در سازمان برآید باید آن را از خود شروع کند؛ زیرا انسانی که فاقد صلاحیت و تربیت اسلامی است توان اصلاح دیگران را ندارد. ازاین رو، حضرت امام در موارد بسیاری تأکید می کند که هر گونه بهسازی در جامعه و سازمان به خودسازی بستگی دارد:

برای ما مبارک آن وقتی است که خودمان بتوانیم خودمان را بسازیم و دنبال آن کشور را. هر اصلاحی نقطة اولش خود انسان است. چنانچه خود انسان تربیت نشود، نمی تواند دیگران را تربیت کند. و شما دیدید که در طول این سلطنت های اخیری که بسیاری تان همه اش را درک کردید و بعضی از شما بعضی اش را، که چون کارها دست اشخاصی بود که تربیت اسلامی نداشتند و خودشان درست نشده بودند، برای خاطر همین نقیصة بزرگ، کشور ما را کشاندند به آنجایی که ملاحظه می کنید، و ملت ما را هم کشاندند به آنجایی که سال ها باید طول بکشد تا اینکه - انشاءالله - اصلاح بشود. از این جهت، آن چیزی که بر همة ما لازم است ابتدا کردن به نفس خودمان است و قانع نشدن به اینکه همان ظاهر درست باشد و از قلبمان شروع کنیم، مغزمان شروع کنیم و هر روز دنبال این باشیم که روز دوممان بهتر از روز اولمان باشد. و امیدوارم که این مجاهدة نفسانی برای همة ما حاصل بشود و دنبال آن، مجاهده برای ساختن یک کشور. و ما آن روز عید داریم که مستمندان ما، مستضعفان ما، به زندگی صحیح رفاهی و به تربیت های صحیح اسلامی ـ انسانی برسند (موسوی خمینی، 1386، ج 15، ص491).

2. اصلاح و تربیت نیروی انسانی: حضرت امام یکی از وظایف مدیران شایسته سالار را اصلاح و تربیت انسانی سازمان می داند :

... و ملاحظه می کنید که این امر، امری است که الآن بر دوش شما آقایان است؛ یعنی اصلاح دولت و اصلاح ادارات و اصلاح جامعه و بازسازی. همه اینها الآن مسئولیتش به دوش همة ماست و خصوصاً شما آقایانی که در رأس امور هستید. و چنانچه همت نگمارید به اینکه بی اغماض مسائل را در وزارت خانه ها و در ادارات و در هر جا که هست، حل کنید و باز در بین اینها اشخاصی باشند که بخواهند نگذارند امور به مجرای اسلامی خودش، انسانی خودش جریان پیدا بکند چه بسا که ما قدم را به واپس برداریم (موسوی خمینی، 1386، ج15، ص493).

3. پاک سازی نیروی انسانی: هنگامی که مدیران در فرایند بهسازی نیروی انسانی، با موعظه و نصیحت به اصلاح و تربیت آنان موفق نشدند، باید به پاک سازی افراد روی آورند؛ چنان که امام می فرماید: توجه به این مسائل لازم است همة آقایان بکنند، و کسانی که ـ خدای نخواسته ـ یک انحرافاتی دارند اگر قابل اصلاحند با موعظه، با نصیحت، با هدایت اینها را اصلاح بکنند و اگر نیستند، پاکسازی بکنند (همان، ج13، ص 44).

نتیجه گیری

امام راحل با توجه به مبانی انسان شناختی اسلامی، انگیزة فعالیت آدمی را بالاتر از دو سطح پاسخ گویی به نیاز های طبیعی و تأمین نیازهای انسانی، یعنی کار را برای خدا انجام دادن یا به تعبیر دیگر، تکلیف گرایی می داند. ازاین رو، ایشان در روابط فردی و اجتماعی خویش و نیز در عرصة مدیریت و رهبری نظام جمهوری اسلامی، بر پایة انگیزة الهی عمل می کرد. در این زمینه، آن دسته از رفتارهای رسمی ایشان، که بر رعایت قوانین و مقرارت و انجام امور مرتبط با تشکیلات و ساختار رسمی اداری نظام دلالت می کند، سبک ضابطه گرایانه را شکل می دهد که دارای چهار ویژگی ذیل است:

ویژگی تبیین وظایف و اختیارات با فراوانی 360 ـ یعنی 48 درصد ـ دارای 4 شاخص است به شرح ذیل است:

1. شاخص بیان انتظارات خود از پیروان با فراوانی 231؛

2. شاخص تأکید بر انجام درست مأموریت با فراوانی 103؛

3. شاخص انتقاد از عملکرد ضعیف با فراوانی 16؛

4. شاخص خواستار ارائة گزارش عملکرد با فراوانی 10.

ویژگی قانون گرایی با فراوانی 186 ـ یعنی 8/24 درصد ـ دارای 6 شاخص ذیل است:

1. شاخص پیروی از اصول و مقررات با فراوانی 76؛

2. شاخص تقدم مصالح جامعه به مصالح فردی و گروهی با فراوانی 38؛

3. شاخص حفظ حقوق و منافع پیروان با فراوانی 31؛

4. شاخص دعوت به خیر و صلاح با فراوانی 21؛

5. شاخص اعمال ضابطه به جای رابطه با فراوانی 13؛

6. شاخص اعتراف به اشتباه و جبران آن با فراوانی 7.

ویژگی شایسته سالاری با فراوانی 106 ـ یعنی 1/14 درصد ـ دارای دو شاخص ذیل است:

1. شاخص بهسازی نیروی انسانی با فراوانی 71؛

2. شاخص واگذاری مسئولیت به نیروهای ارزشی با فراوانی 35.

ویژگی قاطعیت با فراوانی 98 ـ یعنی 13 درصد ـ دارای سه شاخص ذیل است:

1. شاخص تأکید بر عدم تساهل و تسامح در اصول با فراوانی 39؛

2. شاخص عدم تردید در راه و هدف با فراوانی 31؛

3. شاخص تأکید بر پرهیز از سستی با فراوانی 28.

منابع

اُزگلی، محمد، 1374، معرفی نظریة رهبری بصیر از دیدگاه چند تن از صاحب نظران رهبری نوین، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت دولتی، تهران، دانشگاه امام حسین.

خاکی، غلامرضا، 1388، روش تحقیق در مدیریت، چ چهارم، تهران، بازتاب.

رضاییان، علی، 1387الف، مبانی رفتار سازمانی، چ نهم، تهران، سمت.

ـــــ ، 1387ب، اصول مدیریت، چ بیستم، تهران، سمت.

ـــــ ، 1388، مبانی سازمان و مدیریت، چ سیزدهم، تهران، سمت.

مطهری، مرتضی، 1374، مجموعه آثار، چ چهارم، تهران، صدرا ج2،.

موسوی خمینی، سید روح الله، 1386، صحیفه امام، چ چهارم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.

مجتبی درودی: استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

پژوهش های مدیریتی - سال سوم، شماره دوم، پیاپی 8، بهار و تابستان1393، ص 45 ـ 62.