هادی نیوز: ایالات متحده آمریکا بار دیگر در ادامه سیاست تحریم کشورهای دیگر که وابستگی زیادی نیاز به آن پیدا کرده است، اینبار با بیان هدف تغییر رفتار جمهوری اسلامی ایران تلاش نموده است تا تحریم‌های سنگین، یکجانبه و فراقانونی را به این کشور تحمیل نماید که مهمترین آن نیز شامل تحریم‌های مالی، بانکی، نفت و انرژی است که طبق محاسبات آمریکایی‌ها موجب اختلال در روابط تجاری و اقتصادی ایران و در نهایت منجر به تغییر رفتار جمهوری اسلامی خواهد شد. عقب‌نشینی آمریکایی‌ها از تحریم کامل ایران و معاف نمودن هشت کشور خریدار عمده نفت ایران موجب گردید تا در میزان موفقیت سیاست تحریم آمریکا در قبال ایران تردیدهایی ایجاد شود و به همین خاطر در مقاله پیش رو به ارزیابی تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا، میزان موفقیت آن‌ها و نیز کارایی تحریم به‌عنوان یک ابزار در سیاست خارجی ایالات متحده پرداخته و مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

اگرچه درک اطلاعاتی صحیح از شرایط داخل ایران برای دولت آمریکا حیاتی است، اما این مهم همچنان مغفول مانده است بطوریکه می‌توان وقوع انقلاب اسلامی در سال ۵۷ را مصداق خوبی برای یک برآورد نادرست اطلاعاتی دانست که منجر به از دست دادن کنترل اوضاع توسط آمریکا شد

ارزیابی موفقیت تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا

اگرچه درک اطلاعاتی صحیح از شرایط داخل ایران برای دولت آمریکا حیاتی است، اما این مهم همچنان مغفول مانده است بطوریکه می‌توان وقوع انقلاب اسلامی در سال ۵۷ را مصداق خوبی برای یک برآورد نادرست اطلاعاتی دانست که منجر به از دست دادن کنترل اوضاع توسط آمریکا شد و این درک ناصحیح موجب گشته است که از بدو انقلاب تا کنون نیز با وجود سه موج تحریم آمریکایی علیه ایران از بحران سفارت آمریکا در تهران، موج دوم در دوره کلینتون و موج آخر در دوره ترامپ، ایالات متحده نتواند به اهداف اعلامی و سیاست‌های قابل انتظار در قبال ایران دست یابد.

اما اکنون تحریم نفتی و سایر تحریم‌های اعمالی جدید نیز اگرچه می‌تواند تا حدودی شرایط اقتصادی و معیشتی را متأثر نماید اما با توجه به تکرار شرایط تاریخی مشابه و همچنین تقویت بنیادها و زیرساخت‌های داخلی دیگر نمی‌تواند آسیب جدی به کشور وارد نموده و منجر به رسیدن آمریکا به اهداف خود از جمله تغییر رژیم و یا تغییر رفتار ایران گردد. در حقیقت راه‌های زیادی در کنار معافیت ۸ کشور برای فروش نفت وجود دارد و همچنین می‌توان با تکیه بر تبدیل نفت به فرآورده‌های نفتی و صادرات آن از طریق راه‌های زمینی به کشورهای همسایه همچون عراق، ترکمنستان و آذربایجان از تحریم‌های کشتی رانی فاصله گرفته و همچنین شاهد ارزش افزوده بالاتری برای کشور بود. در واقع ابزار تحریم تا کنون موفق نبوده و زین پس نیز با مدیریت شرایط فعلی و دلایل متعددی که در ادامه به آن اشاره خواهد شد ناموفق بوده و ایران از این مرحله نیز عبور خواهد کرد.

تحریم‌های مالی، اقتصادی، دفاعی و نظامی به‌عنوان یک ‌راه‌حل آزمایش شده در مهار قدرت اقتصادی و نظامی ج.ا. ایران، در سند راهبردی ایالات متحده آمریکا نهادینه شده است و نمی‌توان آن را به‌آسانی نادیده گرفت.

پیشینه و جایگاه تحریم در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا

تحریم‌های مالی، اقتصادی، دفاعی و نظامی به‌عنوان یک ‌راه‌حل آزمایش شده در مهار قدرت اقتصادی و نظامی ج.ا. ایران، در سند راهبردی ایالات متحده آمریکا نهادینه شده است و نمی‌توان آن را به‌آسانی نادیده گرفت. نظریه تحریم،‌ منافع ایالات متحده و متحدان منطقه‌ای آن کشور را همچون رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی، تأمین کرده است و این گروه، آزادسازی انرژی مالی و اوج‌گیری قدرت جمهوری اسلامی در پسابرجام را مخالف منافع خود و در جهت پیروزی کامل محور مقاومت و تسهیل زمینه‌های تسلط جمهوری اسلامی در منطقه می‌بینند.[۱] بنابر ذهنیت نخبگان سیاسی ایالات متحده، گفتمان‌های مخالف توافق هسته‌ای و موفقیت سیاست تحریم ج.ا. ایران در تأمین منافع ایالات متحده، استمرار تحریم و تصویب تحریم‌های جدید از سوی نخبگان سیاسی ایالات متحده بسیار محتمل خواهد بود[۲].

در حالی که به کارگیری تحریم‌ها توسط ایالات متحده آمریکا در طول چند دهه به طور تدریجی افزایش یافته است، دونالد ترامپ تحریم‌ها را به هسته سیاست خارجی خود تبدیل کرده است و این سیاست جزو لاینفک سیاست خارجی آمریکا شده است. بطوریکه از ایران گرفته تا کره شمالی، روسیه تا ونزوئلا اولین و شاید تنهاترین ابزار دولت آمریکا برای شکل‌دادن به اتفاقات دنیا، مجازات رقیبان و سست‌کردن چالش‌های پیش‌روی حاکمیت آمریکا، سیاست تحریم بوده و هست. جامعه سیاست‌خارجی آمریکا تحریم‌ها را به مثابه ابزاری چند منظوره می‌داند و در زمانی که جنگ هزینه‌بر به نظر می‌رسد و همزمان نیاز به اجبار هست باید از آن استفاده کرد. در این مورد نیز ترامپ در حال عمل به چنین سنتی است اما شواهد نشان می‌دهند این تصور که تحریم‌ها کارآمد باشند پوشالی است و نتایج آن را نمی‌توان پیش‌بینی کرد. از سوی دیگر هزینه‌های جبران ناپذیری به مردم کشور مورد هدف وارد خواهد شد که در این راستا مردم ایران طی چند دهه گذشته همواره پیامد‌های تحریم‌ها را احساس کرده‌اند[۳].

ترامپ تحریم‌ها را به هسته سیاست خارجی خود تبدیل کرده است و این سیاست جزو لاینفک سیاست خارجی آمریکا شده است.

اهداف اعلامی و اعمالی ایالات متحده آمریکا از تحریم ایران

زمانی که دونالد ترامپ در ماه می خبر خروج آمریکا از برجام و بازگرداندن تحریم‌های ایران را اعلام کرد یکی از دلایل چنین اقدامی را تغییر رفتار ایران در منطقه دانست. مقامات ارشد کاخ ‌سفید اغلب ایران را مسئول مشکلات متعدد در منطقه می‌دانند و به زعم آنها کاهش صادرات نفت ایران منابع این کشور را برای حمایت از بی‌ثباتی درکشورهای همسایه آن محدود می‌کند. ترامپ باور دارد که این تحریم‌ها قادر هستند ایران را وادار به بازگشت به میز مذاکره کنند تا مقامات این کشور با یک توافق جامع درمورد موشک‌های بالستیک، دسترسی بدون محدودیت برای بازرسان وکاهش نقش منطقه‌ای ایران موافقت کند یا حتی مردم ایران را به سوی شوراندن علیه حاکمیت سوق دهند. این یک فهرست از اهداف و خواسته‌های دولتمردان آمریکاییست[۴].

اما مسئله آن است که این اقدامات به جای فشار به ایران برای تغییر رفتار، می‌تواند موجب تثبیت این کشور در ادامه سیاست‌هایش گردد و بانگاهی به گذشته نه چندان دور این نکته قابل ‌فهم است که ایران هیچگاه به سادگی در برابر خواسته‌های آمریکا سرتعظیم فرود نیاورده است، حتی زمانی که هدف شدیدترین تحریم‌های چندجانبه بین‌المللی قرار داشت. در نهایت می‌توان گفت که تحریم‌های ترامپ احتمالاً اثرات معکوسی برای غرب آسیا داشته باشند و در به زانو درآوردن ایران نیز ناکام بماند.

زمانی که دونالد ترامپ در ماه می خبر خروج آمریکا از برجام و بازگرداندن تحریم‌های ایران را اعلام کرد یکی از دلایل چنین اقدامی را تغییر رفتار ایران در منطقه دانست.

اما در همین حال کاخ‌سفید دست به اعمال تحریم‌های گسترده‌ای در زمینه‌های صادرات نفت و بانکی علیه ایران زده است تا تهران را وادار به پذیرفتن خواسته‌های واشنگتن کند. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در این باره به فاکس نیوز گفته است: من اطمینان دارم که این تحریم‌ها توانایی لازم را برای تغییر رفتار رژیم ایران در منطقه دارد.[۵] این انتظار پمپئو به احتمال زیاد ممکن نخواهد بود، نه به دلیل آنکه افرادی همچون سناتور مارکو روبیو معتقدند این تحریم‌ها به اندازه کافی شدید نیستند، بلکه تاریخ به اثبات رسانده است که تحریم‌ها اغلب ناکارآمد هستند. این موضوع به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران صادق است؛ چرا که مردم بیشترین ضرر را از تحریم‌ها و پیامد‌های آن متحمل می‌شوند.

از سوی دیگر اتحادیه ‌اروپا از بازگرداندن تحریم‌های ایران ابراز تأسف کرده و تنش‌ها میان آمریکا و متحدان اروپایی آن تنها پیامد‌های ناخواسته برای واشنگتن نخواهد بود چرا که احساسات ضد آمریکایی در ایران را نیز تقویت می‌نماید که همین موضوع موجب تقویت حاکمیت ایران خواهد شد. دولت ترامپ امیدوار است تا با استفاده از فرمولی که اوباما برای دیپلماسی با ایران استفاده کرد، تهران را به پای میز مذاکره بکشاند؛ اما به دلیل منزوی ساختن آمریکا در میان متحدانش، این موضع دولت ترامپ ابزار‌های آمریکا در منطقه را محدود می‌کند و موجب ایجاد یک وضعیت اضطراری غیر‌ضروری در روابط ایران و آمریکا می‌شود[۶].

تحریم‌های ایران در این دوران تنها منجر به این شده است که مردم ایران مشکلات اقتصادی بیشتری را متحمل شوند ولی در سیاست‌های منطقه‌ای این کشور هیچ‌گونه تغییری حاصل نشده است. نکته این است که عامل موفقیت دولت اوباما در حل پرونده هسته‌ای ایران، مذاکره با جمهوری اسلامی بر اساس «احترام متقابل» بوده است. در این روند، آمریکا هم‌زمان با عقب‌نشینی ایران از برنامه هسته‌ای، مقدار قابل‌توجهی از منابع مالی را در اختیار دولت جمهوری اسلامی قرارداد و همین امر موجب نشستن ایران پای میز مذاکره و امضای توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ گردید[۷].

حوزه تحریم‌های ضد ایرانی ایالات‌متحده آمریکا

قانونی که بر ضد ایران، روسیه و کره شمالی از سوی کنگره آمریکا در مرداد ماه امسال تصویب ‌و اجرایی شده است به سبب گستردگی دایره شمول «تحریم‌های مادر» نام گرفت و با عنوان «کاتسا» نیز شناخته می‌شود[۸]. این قانون به جهت برخورداری از بار مالی حتماً باید مورد تأیید مجلس نمایندگان آمریکا نیز قرار می‌گرفت. تحریم‌های قانون کاتسا خاصه بر روی تضعیف توان دفاعی و تسلیحاتی ایران و ضربه زدن به نیروهای مسلح ما معطوف شده است. طبق این طرح اشخاص دخیل در برنامه موشکی بالستیک ایران و کسانی که با آن‌ها داد و ستد دارند، مورد تحریم قرار می‌گیرند.

بر اساس قانون کاتسا تمامی شاخه‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به لیست تروریسم ایالات متحده اضافه می‌شود و تمامی شخصیت‌های حقیقی و حقوقیِ ایرانی و غیر ایرانی که مستقیم یا غیرمستقیم با سپاه ارتباط دارند، با بهانه «مقابله با فعالیت‌های مخرّب سپاه» توسط آمریکا تحریم خواهند شد. در ادامه و از آبان ماه نیز تحریم‌های نفتی و بیمه و کشتی‌رانی و فلزات گران‌بها وخدمات مالی نیز بر تحریم های قبلی افزوده و اعمال‌شده است.

بر اساس قانون کاتسا تمامی شاخه‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به لیست تروریسم ایالات متحده اضافه می‌شود

شاخص‌های سنجش میزان موفقیت تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا

با چند دلیل و معیار می‌توان میزان موفقیت تحریم‌های آمریکا علیه ایران را سنجید و شکست استراتژی ترامپ در مقابل ایران را نشان داد. در ابتدا باید بر این موضوع تأکید نمود که آمریکا سعی داشت صادرات نفت ایران را به صفر برساند اما اکنون مشخص‌شده که این کار در عمل غیرممکن است چرا که هیچ جایگزین مناسب و قابل‌دوامی برای صادرات روزانه دونیم میلیون بشکه نفت ایران وجود ندارد و عربستان و متحدانش ظرفیت جبران کامل نبود نفت ایران را در بازارهای جهانی ندارند. همچنین اگر پیش‌بینی‌ها مبنی بر تداوم افزایش قیمت نفت تا بشکه‌ای ۱۰۰ دلار درست باشد، در صورت کاهش صادرات نفت ایران به کمتر از یک‌میلیون بشکه در روز، بازهم تهران می‌تواند کاهش درآمد خود را جبران کند.

دلیل دیگر آنکه تنش‌های تجاری اخیر بین چین و آمریکا جنگ تجاری ترامپ با چین و تحریم اقتصادی روسیه از سوی آمریکا می‌تواند احتمال همکاری پکن و مسکو را با آمریکا علیه ایران کاهش دهد. علاوه بر این، کاخ سفید نمی‌تواند بر همکاری با اتحادیه اروپا نیز که گفت‌وگوهای هسته‌ای را در سال ۲۰۰۳ با ایران آغاز کرد چندان حساب کند چراکه «برجام» برای اتحادیه اروپا به ‌مثابه یک دستاورد قابل‌توجه در عرصه سیاست خارجی است. همچنین اتحادیه اروپا به‌طور فزاینده‌ای تحریم‌هایی ازاین‌دست را تهدیدی علیه هویت و استقلال خود می‌داند.

دیگر معیار برای ارزیابی این نکته است که تحریم‌های آمریکا بستر را برای یک تغییر تاریخی در سیستم پولی و مالی جهانی ایجاد کرده است. چندین دهه است که دلار آمریکا بر بازار بین‌المللی مالی تسلط دارد اما خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران و غرب، کشورهایی مانند روسیه، چین، هند و ترکیه را بر آن داشته است تا از پول‌های ملی خود برای معامله با ایران استفاده کنند. اگر اروپا در ایجاد یک نظام مالی مستقل از دلار آمریکا موفق شود، سایر کشورها می‌توانند از «یورو» برای تجارت با ایران استفاده کنند و این اقدام از تسلط دلار بر بازارهای جهانی خواهد کاست[۹].

در همین راستا امضاکنندگان «برجام»، توافق هسته‌ای ایران و غرب را «ابزاری علیه یکجانبه گرایی آمریکا» می‌دانند. برجام یک توافقنامه چندجانبه است که از سوی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد پشتیبانی می‌شود؛ قطعنامه‌ای که تیم ترامپ به‌طور یک‌جانبه از آن خارج شد و اکنون تلاش می‌کند سایر کشورهایی را که آن را اجرا می‌کنند، مجازات کند. هرگونه تسلیم در برابر واشنگتن در این خصوص رویکرد کنونی آمریکا را تشدید خواهد کرد. برای جلوگیری از این امر، ایران و هم جامعه بین‌المللی قصد دارند برجام را به‌عنوان یک نیاز استراتژیک حفظ کنند.

همچنین تحولات منطقه نیز به نفع آمریکا و متحدانش نیست مثلاً «بشار اسد» رئیس‌جمهوری قانونی سوریه که موردحمایت ایران است در حال پیروزی در جنگ علیه تروریسم است؛ آمریکا در جنگ افغانستان شکست‌ خورده، عربستان در جنگ یمن پیروز نبوده و در محاصره اقتصادی قطر شکست ‌خورده است. این تحولات، راه تهران را برای دور زدن تحریم‌هایی که واشنگتن تحمیل می‌کند، هموار خواهد کرد. هم‌زمان با خروج ایالات‌متحده از برجام، سایر کشورهای حاضر در توافق به‌ویژه اتحادیه اروپایی و سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان تلاش‌های گسترده‌ای را به‌منظور حفظ توافق هسته‌ای با تهران آغاز کرده‌اند که آخرین این اقدامات، شامل ایجاد کانال تجاری و مالی از سوی این اتحادیه باهدف تسهیل مراودات ایران و کشور‌های اروپایی می‌شود[۱۰]. سه کشور اروپایی فوق‌الذکر در تمامی موضع‌گیری‌های خود پس از خروج یکجانبه ایالات‌متحده از توافق، بر تشکیل سازوکاری قانونی جهت تسهیل مراودات مالی ایران با دنیا تأکید داشته‌اند. بر اساس این روش، درصورتی‌که ایران نفت یا کالایی دیگر را به یک کشور عضو اتحادیه اروپایی بفروشد، امکان واردات کالا از آن کشور یا سایر دول اروپایی برای جمهوری اسلامی فراهم می‌شود بدون این‌که گردش پول در ایران صورت بگیرد؛ نکته حائز اهمیت در این روش، عدم نیاز به مشارکت بانک‌های مرکزی است تا بدین طریق، تحت‌فشارهای تحریمی ایالات‌متحده قرار نگیرند[۱۱].

ایالات متحده در شرایط فعلی بدلیل هجمه جهانی علیه یکجانبه گرایی ترامپ و نقض برجام و خروج از آن که انزوای بین المللی را به همراه داشته است نمی تواند منتظر حصول اهداف سیاسی پشت پرده تحریم ایران باشد.

به‌واقع، هدف اروپا از تدوین چنین سازوکاری را با توجه به دو عامل می‌توان ارزیابی کرد: نخست این‌که روش فوق، جایگزین سیستم مالی بین‌المللی و سازوکار مرسوم مراودات اقتصادی نبوده و تنها باهدف مقابله با تحریم‌های یکجانبه ایالات‌متحده به وجود آمده است؛ موضوع دوم نیز آن است که با استفاده از این روش، اتحادیه اروپایی امکان تداوم بیش از ۳۰ برنامه تحریمی خود را که هم‌اکنون علیه ایران در حال اجرا است، از دست می‌دهد. مخالفت اروپا با تصمیم دولت ترامپ پیرامون خروج این کشور از توافقنامه هسته‌ای ایران از همان ابتدا برای همگان روشن بوده است ولی رکن تأثیرگذار جهت حفظ این توافقنامه بین‌المللی، توانایی اروپا در ارائه راهکاری جامع به‌منظور تسهیل تبادلات تجاری ایران با دنیا است.

نتیجه گیری

ترامپ و دولت آمریکا تأکید دارند با آغاز تحریم‌های ۱۳ آبان ایران تحت شدید‌ترین تحریم‌ها قرار خواهد گرفت تحریم‌هایی که می‌تواند با صفر کردن صادرات نفت ایران، اقتصاد کشور را فلج کند، در مقابل اما صاحب نظران معتقدند آمریکایی‌ها نه‌تنها نمی‌توانند صادرات نفت ایران را به صفر برسانند بلکه حتی نمی‌توانند موجب کاهش جدی آن‌هم شوند. چنانچه به دلایل و معیارهای متعددی در این مقاله اشاره شد ایالات متحده در شرایط فعلی بدلیل هجمه جهانی علیه یکجانبه گرایی ترامپ و نقض برجام و خروج از آن که انزوای بین المللی را به همراه داشته است نمی تواند منتظر حصول اهداف سیاسی پشت پرده تحریم ایران باشد. در واقع این نکته حائز اهمیت است که از سال ۲۰۰۴ با راه‌اندازی اداره اطلاعات مالی و تروریسم که تحت عنوان TFI در خزانه‌داری آمریکا شناخته می‌شود، نظام تحریمی آن‌ها تغییراتی داشته است. این اداره تحولاتی در فرآیند تحریم‌ها شکل داده که اولین نشانه‌های عینی آن را در موضوع برجام مشاهده شد. بنابراین به‌طور مشخص در خود آمریکا هم به این نتیجه رسیده‌اند که تحریم‌ها اثرگذاری موردنظرشان را ندارد و حتی قبل از مذاکرات برجام مسئولین سیاست‌گذار آمریکا خیلی صریح به این مسئله اعتراف می‌کردند که نظام تحریم‌ها در حال فروریختن است و آمریکا مجبور است با ایران مذاکره کند.

با توجه به شرایط و دلایل ذکر شده امروز در فرآیند جدید آمریکایی‌ها چند چیز را فهمیده‌اند و به آن التزام دارند، موضوع اول این است که خود تحریم‌ها آن‌قدر که تصور می‌شود اثر ندارد، موضوع دوم این است که تحریم‌ها باید با زیرساخت‌هایی پشتیبانی شوند تا بتوانند اثرگذار بشوند. موضوع سوم این است که در مورد تحریم‌ها آنچه می‌تواند بیشتر از خود تحریم‌‌ها اثرگذار باشد فضای رسانه‌ای، مراحل انتشار و اعلام خبر و همچنین اعمال آن است که آمریکا تلاش دارد با ایجاد یک دوره فضاسازی رسانه‌ای قبل از تحریم ها آسیبآن را به ایرا وارد نماید و این از خود تحریم ها می تواند موثرتر باشد و سعی می‌کنند با اثر رسانه‌ای مردم کشور را هم تاجایی که می‌توانند در هراس از تحریم با خود همراه ‌کنند. بنابراین خود آمریکایی ها نیز متوجه این موضوع شده اند که نمی توانند به نفس تاثیرات مستقیم تحریم متکی باشند و برای همین تلاش می نمایند با ایجاد هراس و فضاسازی رسانه ای صرفا بر آثار روانی و ذهنی تحریم در فضای داخلی ایران و فضای بین المللی تاثیر بگذارند و این خود گویای ناکارآمدی شرایط حصول اهداف مستقیم حاصل از تحریم های ضد ایرانی ایالات متحده می باشد.

منابع و ارجاعات

[۱] [۱] “رویکرد اروپا به تحریم های آمریکا” سامانتا سولتون،  منتشرشده در یورو نیوز، در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://fa.euronews.com/2018/08/21/eu-reactivated-blocking-statute-again.‎.‎.‎

[۲] “اثر معکوس تحریمهای ترامپ ” پوریا فیروزنژاد، منتشرشده در دنیای اقتصاد، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://donya-e-eqtesad.com/%D8

[۳] “اهداف پنهان آمریکا از مقابله با تروریسم ” یاسر سعید نژاد، منتشرشده در پایگاه بصیرت، در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://basirat.ir/fa/news/312659

 [۴]”اثر معکوس تحریمهای ترامپ ” پوریا فیروزنژاد، منتشرشده در دنیای اقتصاد، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://donya-e-eqtesad.com/%D8

[۵] “مصاحبه پمپئو با فاکس نیوز” منتشر شده در فاکس نیوز در تاریخ ۲۴ اکتبر ۲۰۱۸٫

[۶] “ایالات متحده و لزوم تغییر سیاست های خود در خاورمیانه ” جاناتان اسکانزر، منتشرشده در رویکرد امروز، در تاریخ ۱ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.rooykardemrooz.ir/news/766/

[۷] “ایالات متحده و لزوم تغییر سیاست های خود در خاورمیانه ” جاناتان اسکانزر، منتشرشده در رویکرد امروز، در تاریخ ۱ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.rooykardemrooz.ir/news/766/

[۸] برای مطالعه در مورد تحریم های ضدایرانی آمریکا رجوع شود به آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/tag/‎پرونده-تحریم

[۹] “رویکرد اروپا به تحریم های آمریکا” سامانتا سولتون،  منتشرشده در یورو نیوز، در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://fa.euronews.com/2018/08/21/eu-reactivated-blocking-statute-again.‎.‎.‎

[۱۰] برای مطالعه بیشتر رجوع شود به:

نامداروندایی سالار، «از سازوکار ویژه مالی اروپا برای حفظ برجام چه می دانیم؟؛ ملاحظاتی برای ایران»، مهر ۱۳۹۷، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در آدرس زیر:

http://tabyincenter.ir/28389

[۱۱] “رویکرد اروپا به تحریم های آمریکا” سامانتا سولتون،  منتشرشده در یورو نیوز، در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://fa.euronews.com/2018/08/21/eu-reactivated-blocking-statute-again.‎.‎.‎

تبیین