سبک زندگی اسلامی یکی از مفاهیم بکر و جدیدی است که در یکی دو سال گذشته بصورت جدی توسط رهبر فرزانه انقلاب اسلامی ایران مطرح و تئوریزه شده است و ترویج و تحقق واقعی آن نیز بگونه ای که سبک زندگی در جامعه اسلامی منطبق بر اصول و آموزه های دینی و اسلام ناب محمدی(ص) بوده و عاری از مبانی و ارزش های مادی گرایانه سبک زندگی محدود غربی باشد، بدون شک یکی از دغدغه های اصلی و مطالبات مهم معظم له است.

در این راستا مفهوم سبک زندگی در جوامع غربی و غرب زده متفاوت از آن چیزی است که مقام معظم رهبری در سخنان خود بیان نموده اند. در حقیقت می توان گفت سبک زندگی در اندیشه ها و مکاتب غربی حالتی خاص از تعریف رهبر انقلاب است، چرا که سبک زندگی از دیدگاه غربی بر یک سری مفاهیم فردی و البته مادی تکیه دارد که بسیار محدود بوده و این تلقی از سبک زندگی تمامی شئون زندگی فرد را در بر نمی‌گیرد. این در حالیست که در اندیشه های رهبری تقریباً تمامی شئون معیشتی زندگی انسان مدنظر قرار دارد.

در این مبحث کوتاه  که شامل دو مقاله می باشد، سعی داریم ضمن ارائه تعریفی از سبک زندگی، اهمیت و ضرورت و همچنین مبانی و مبادی سبک زندگی اسلامی مورد تأکید رهبر انقلاب را مورد تبیین و وکاوی قرار دهیم.  

مقدمه

اصطلاح «سبک زندگی» از جمله واژگانی است که برای نخستین بار در فرهنگ مدرنیته مطرح شد. اگرچه سبک زندگی در آموزه های دینی و قرآنی بطور مکرر و با الفاظ و عبارات گوناگون مطرح شده است لیکن بشریت بخصوص در جامعه غربی در دویست سال پیش موضوعی به نام سبک زندگی در محاورات روزمره خود نداشت و اساساً چنین پرسشی در آن زمان معنا نمی داد. ولی امروز این وازه نه تنها معنادار شده است بلکه بطور جدی نیز مورد توجه اندیشمندان حوزه جامعه شناسی و سایر علوم انسانی قرار گرفته است.

در مورد اهمیت و جایگاه سبک زندگی همین بس که گفته شود بشر امروزی معنای خود را در سبک زندگی جستجو می کند، به این معنا که انسان ها خود را در شکل زندگی معنا می کنند، از شکل زندگی تأثیر می‌پذیرند و در همان مسیری قدم می گذارند که شکل زندگی آن ها را به آن مسیر راهنمایی می کند در حدی که در رابطه با بشر امروز می توان اینگونه اذعان داشت: «بگو چگونه و به چه شکل زندگی می کند تا بگوییم چگونه فکر و اندیشه می کند». در صورتی که قبلاً چون بشر معنای خود را در نسبتش با حقایق عالم و سنن پیدا کرده بود، سبک و شکل زندگی چندان برایش مهم نبود هر چند در آن دوران هم سعی می کرد زندگی خود را طوری شکل دهد که بتواند به بهترین شکل ممکن با حقایق عالم مأنوس باشد ولی در هر حال بیشتر به بالاها نظر داشت.

پیش زمینه

اولین بار «آلفرد آدلر» روان شناس در سال 1929 سبک زندگی را مطرح کرد، سپس توسط پیروان او برای به منظور توصیف ویژگی های زندگی آدمیان مورد بهره برداری قرار گرفت و گسترش یافت. آنان سبک زندگی، شکل گیری آن را در دوران کودکی، نگرش های اصلی سبک زندگی، وظایف اصلی زندگی و تعامل آن ها با یکدیگر را به تفصیل بحث کرده و آن را در قالب درخت سبک زندگی نشان داده، مفاهیم ارزشی و انسان شناختی و فلسفی را مطرح کرده و تمام زندگی را به صورت یکپارچه به تصویر کشیدند. آدلر بر خلاف بسیاری از روان شناسان، علاوه بر نگاه توصیفی، نگاهی ارزشی و تجویزی هم به روان شناسی داشت.

مفهوم شناسی سبک زندگی

همانطور که اشاره شد مفهوم سبک زندگی از زمره مفاهیمی است که پژوهشگران حوزه جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی برای بیان پاره ای از واقعیت های فرهنگی جامعه آن را مطرح و به کار می برند و دامنه به کارگیری آن در ادبیات علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی رواج زیادی یافته است تا حدی که بعضی معتقدند که این مفهوم قابلیت جانشینی بسیاری از واژگان موجود از جمله مفهوم طبقه را داراست و می تواند به نحو دقیق تری، گویای واقعیت پیچیده رفتارها و حتی نگرش های فرهنگی و اجتماعی در جامعه امروز ما باشد و حتی برخی اندیشمندان به کارگیری آن به جای مفاهیم فراگیری چون قومیت و ملیت را مطرح کرده اند.

سبک زندگی در رشته مطالعات فرهنگی به مجموعه رفتارها، مدل ها و الگوهای کنش های هر فرد اطلاق می شود که معطوف به ابعاد هنجاری، رفتاری و معنایی زندگی اجتماعی او باشد و نشان دهنده کم و کیف نظام باورها و کنش ها و واکنش های فرد و جامعه می باشد. به عبارتی سبک زندگی دلالت بر ماهیت و محتوای روابط، تعاملات و کنش های اشخاص و آحاد مردم در هر جامعه دارد.

سبک زندگی اسلامی

قطعاً هر پدیده، زمانی می تواند اسلامی باشد یا از مصادیق سبک زندگی اسلامی به شمار رود که در معارف و سنت اسلامی ریشه داشته باشد. در واقع سبک زندگی اسلامی، آن بخش از رفتارهایی است که افزون بر آن که نباید با فقه و شریعت مخالف باشد، باید منظومه فکری، معرفت شناسی و هستی شناسی مسلمانان برآید. بی تردید برای بی همتایی و منحصر به فرد سبک زندگی اسلامی، نیازمند ویژگی های مشترک موجود در همه سرزمین های اسلامی یا بخشی از آن ها هستیم که بر مبانی و سنت یکپارچه مسلمانان متکی باشد. این ویژگی ها فراتر از زمان ها و مکان های گوناگون به هویت خاصی از فرهنگ اسلامی می انجامد.

در این چارچوب است که می توان گفت یکی از مهمترین و راهبردی ترین بخش های اندیشه ها و راهبردهای رهبر انقلاب اسلامی طرح بحث جدید، جذاب و جالب شاخصه های «سبک زندگی اسلامی» و «سبک زندگی غربی» از سوی ایشان می باشد که در مقام رهبری حکیم و دوراندیش و در قامت یک نظریه پرداز مسلط به واقعیات کشور، بحث تئوریک، انتقادی و دقیقی را با عنوان «سبک و فرهنگ زندگی» کلید زدند.

سبک زندگی بال حقیقی تحقق پیشرفت و تمدن سازی نوین اسلامی

اگر به بیانات رهبر انقلاب در سال های اخیر نگاهی بیندازیم مشاهده خواهیم کرد که ایشان به موضوع سبک زندگی توجه ویژه ای مبذول می دارند، چرا که در بسیاری از دیدارهایشان با اقشار گوناگون جامعه به این موضوع می پردازند.

در ارتباط با واکاوی مفهوم سبک زندگی به عنوان یک مسأله مهم و اساسی، باید گفت که رهبر انقلاب مفهوم سبک زندگی را یکی از ابعاد پیشرفت در مفهوم اسلامی قلمداد می کنند که باید به آن اهمیت داد. در این راستا معظم له مفهوم پیشرفت اسلامی را به معنای «تمدن سازی نوین اسلامی» تلقی نموده و آن را شامل دو بخش «ابزاری» یا همان سخت افزار و بخش «حقیقی» یا همان نرم افزار می دانند. ایشان بخش ابزاری را در برگیرنده موضوعاتی می دانند که به عنوان پیشرفت کشور در فضای امروز به عنوان مصادیق و نمودهای پیشرفت مطرح می شود که در این رابطه علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسی و نظامی، اعتبار بین‌المللی، تبلیغ و ابزارهای تبلیغ؛ اینها همه بخش ابزاری و وسیله تحقق تمدن نوین اسلامی است. 

اما بخش دیگر و در واقع بال اصلی تحقق تمدن نوین اسلامی از نظر رهبری آن چیزهایی است که متن زندگی را تشکیل داده و به عنوان بخش حقیقی و روح تمدن اسلامی مطرح می باشد که همان «سبک زندگی» است که در کلام رهبری از موارد متعددی همچون «مسأله خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات، مسأله خط، مسأله زبان، مسأله کسب و کار، رفتار در محل کار، رفتار در دانشگاه، رفتار در مدرسه، رفتار در فعالیت سیاسی، رفتار در ورزش، رفتار در رسانه‌ای که در اختیار ماست، رفتار با پدر و مادر، رفتار با همسر، رفتار با فرزند، رفتار با رئیس، رفتار با مرئوس، رفتار با پلیس، رفتار با مأمور دولت، سفرها، نظافت و طهارت، رفتار با دوست، رفتار با دشمن، رفتار با بیگانه که بخش های اصلی تمدن است» تشکیل می شود که با در نظر داشتن موارد فوق الذکر به راحتی می توان سبک زندگی از نگاه رهبری معظم انقلاب را تعریف نمود.

تعریف سبک زندگی در کلام رهبری

از نظر رهبر انقلاب سبک زندگی به همه مسائلی بر می گردد که متن زندگی انسان را شکل می دهند. معظم له در این زمینه بر این باورند: «رفتار اجتماعی و سبک زندگی، تابع تفسیر ما از زندگی است: هدف زندگی چیست؟ هر هدفی که ما برای زندگی معین کنیم، برای خودمان ترسیم کنیم، به طور طبیعی، متناسب با خود، یک سبک زندگی به ما پیشنهاد می شود. یک نقطه اصلی وجود دارد و آن ایمان است. یک هدفی را باید ترسیم کنیم - هدف زندگی را - به آن ایمان پیدا کنیم. بدون ایمان، پیشرفت در این بخش ها امکان‌پذیر نیست؛ کار درست انجام نمی گیرد؛ بر اساس این ایمان، سبک زندگی انتخاب خواهد شد».

از این سخنان اینطور استنباط می شود که سبک زندگی وابسته به هدف زندگی است.یعنی هنگامی که هدف زندگی خود را دریافتیم باید با  سبکی زندگی کنیم که به اهداف مورد نظر نزدیک شویم، کام این که لازمه رسیدن به سبک زندگی نیز، ایمان داشتن به یک لنگرگاه اعتقادی است.

ضرورت و اهمیت سبک زندگی از دیدگاه رهبری

همانطور که بیان شد مسأله سبک زندگی از دید رهبر معظم انقلاب مسأله ای ذاتاً بسیار مهم و اساسی به شمار می رود. مقام معظم رهبری پس از زمینه سازی های فرهنگی و اجتماعی و توجه به مبادی سبک زندگی، به صورت واضح و روشن بحث سبک و رویکرد زندگی اسامی را مطرح نمودند. اما اهمیت و ضرورت هایی که سبک زندگی اسلامی را بیش از پیش مهم جلوه می دهد:

الف) پیشرفت ایرانی اسلامی: به مقتضای مباحث کارشناسی شده، ضرورت و غایت طرح بحث از سوی رهبر معظم انقلاب روشن و به صورت بارزی به گام نهادن در راه پیشرفت ایرانی و ایجاد تمدن دینی و اسلامی پیوند می خورد، چنانکه معظم له در این باره می فرمانید: «یکی از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامی عبارت است از سبک زندگی کردن، رفتار اجتماعی، شیوه زیستن ـ اینها عباره اخرای یکدیگر است ـ این یک بعد مهم است».

ب) رسیدن به معنویت حقیقی: برای بهتر روشن شدن اهمیت سبک زندگی، رهبر فرزانه انقلاب به هدف غایی و نهایی انسان در زندگی دنیوی نیز توجه دارند. توجه به این نکته، بسیاری را به این جهت رهنمون می شود که حتی برای رستگاری نیز باید سبک زندگی اجتماعی و فردی متدینان بسامان شود. در این باره ایشان می فرمایند: «ما اگر از منظر معنویت نگاه کنیم ـ که هدف انسان، رستگاری و فلاح و نجاح است ـ باید به سبک زندگی اهمیت دهیم».

ج) آسودگی و آسایش در زندگی: جهت دیگری نیز که در اهمیت و ضرورت ایجاد سبک زندگی ملی مورد توجه رهبر انقلاب است و جامع هدف آن کسانی است که به تعالی اخروی و نیز پیشرفت ایرانی اسلامی باور کمتری دارند، بحث آسودگی و آسایش زندگی این جهانی است. در این زمینه معظم تأکید دارند: «اگر به معنویت و رستگاری معنوی اعتقادی هم نداشته باشیم، برای زندگی راحت، زندگی برخوردار از امنیت روانی و اخاقی، باز پرداختن به سبک زندگی مهم است. بنابراین، مسئله، مسئله اساسی و مهمی است».

د) فقدان سبک زندگی اسلامی در سطح ملی: موضوع دیگری است که اهمیت و ضرورت تحقق سبک زندگی اسلامی را بیشتر از گذشته مهم می نمایاند. در این راستا باید گفت اگرچه واقعه انقلاب اسلامی، حیات دوباره اسلام را به دنبال داشت، اما در گام های پسین خود و با تمام تلاش هایی که صورت پذیرفته، هنوز نتوانسته است الگویی تام و تمام از زندگی اسلامی را ارائه دهد. این نقصان، علاوه بر لطمه بر فرایند تکاملی انقلاب، آن را متهم به ناکارآمدی در حوزه اندیشه و عمل خواهد کرد. به بیان دیگر، از جمله اموری که ضرورت پرداختن به موضوع سبک زندگی را دوچندان می کند، برائت جستن از اتهام ناکارآمدی است. مهمترین شبهه ای که در این زمان نه تنها نسبت به نظام اسلامی، که در خصوص اصل اسلام از س��ی دشمنان مطرح می شود، شبهه «اسلام در عمل» است. نظام اسلامی با شعار حاکمیت دین در عمل به صحنه جهانی پای گذارده و باید بتواند با ارائه الگوهای رفتاری دینی در تمامی حوزه های زندگی بشری و سبک زندگی تمام عیار اسلامی، به این شعار خود جامه عمل بپوشاند. برای همین است که رهبر انقلاب تأکید دارند: «یکی از مهمترین مسائلی که امروز بیشترین تلاش خصمانه مصروف آن می شود، این است که نظام اسلامی در اندیشه و عمل، متهم به ناکارآمدی شود. پیکاری وسیع در زمینه های اقتصاد، سیاست، فرهنگ و اندیشه از سوی مراکز استکباری در جریان است تا نظام اسلامی در افکار کشورهای مسلمان به ناتوانی متهم شود و درخشش و جذابیت خود را از دست بدهد».

ه) زوال تدریجی سبک زندگی غربی: از نظر رهبر انقلاب «یکی از عوامل مهمی که پرداختن به سبک زندگی اسلامی را ضرورت می بخشد، ظهور ناکارآمدی تمدن مادی و یأس بشر از این تمدن و سبک زندگی برآمده از آن و گرایش به معنویت است. پس از شکست و متلاشی شدن قطب شرق تمدن مادی، تمدن غرب با یکه تازی خود و مبتنی بر مبانی و اهداف خود و در قالب الگوهای رفتاری و سبک مدیریتی و معیشتی لیبرالیستی، اومانیستی و سکولاریستی، مدعی سعادت، رفاه و خوشبختی برای بشریت در همه شئون حیات شد، ولی دیری نپایید که این تمدن ظاهرفریب، نه تنها نتوانست سعادت، رفاه و کرامت را برای بشریت به ارمغان آورد، که منشأ مشکات و نابسامانی های زیادی در ابعاد مختلف روحی، ذهنی و رفتاری در جوامع غربی و شرقی شده، رو به زوال گذاشته است».

و) تمدن سازی نوین اسلامی: ضرورت دیگر تحقق سبک زندگی اسلامی از نظر رهبر انقلاب می باشد. بدیهی است که موضوع سبک زندگی در ذیل موضوع کانی همچون مهندسی فرهنگی که به دنبال اسلامی سازی کشور است، قرار می گیرد. در واقع، سبک زندگی اسلامی یکی از ارکان و اجزای مهم و ضروری مرحله چهارم از فرایند تکاملی انقلاب اسامی، یعنی «کشور اسلامی» می باشد. از سوی دیگر، نهادینه شدن سبک زندگی و گسترش و اشاعه آن به جوامع اسلامی دیگر در کنار الگوهای اداره جوامع و نظام سازی های دینی، ارکان اساسی برای ایجاد «دنیای اسلام» و «تمدن اسلامی» خواهد بود. لذا باید تاش نمود تا سبک زندگی غربی که بی محابا تمامی دنیای اسلام را کم و بیش در نوردیده، کنار نهاد و با یکپارچه سازی سبک زندگی دینی درصدد ایجاد تمدن اسلامی برآمد. از سوی دیگر، نهایی ترین و اساسی ترین هدف سبک زندگی اسلامی، ساخت تمدن اسلامی است که رهبر انقلاب به عنوان یک نظریه پرداز دینی بدان می پردازند: «سرنوشت حتمی عبارت از این است که تمدن اسلامی یک بار دیگر بر مجموعه عظیمی از دنیا پرتو خود را بگستراند و خطی که نظام اسلامی ترسیم می کند، خط رسیدن به تمدن اسلامی است».

در مقاله بعدی نگاهی عمیق و بسیط به موضوع مبانی سبک زندگی اسلامی در اندیشه مقام معظم رهبری می‌پردازیم.