اصول گرایی ایدئولوژی، راهبرد و گفتمانی است که در عین حال که خط تمایز خود را آشکارا با تحجر، واپسگرایی، بنیادگرایی و محافظه کاری اعلام کرده است، پارادایم و خط مشی و الگویی اصلاح طلبانه را که خواهان این است که تغییرات تدریجی به صورت قانونی و مسالمت آمیز انجام شود، در خود جای داده است.

البته بیان این مطالب نباید موجب خطای فاحش در درک و تحلیل مساله اصول گرایی گردد و تصور شود که به دلیل ترکیبی بودن آن فاقد هویت و شناسنامه است، بلکه برعکس، اصول گرایی تلاش می کند با تبیین تفاوتها و افتراقهای خود با سایر مفاهیم و واژگان از مصادره و تفسیر به رای آن جلوگیری کند. در یک نگاه کلی اهم شاخصه های اصول گرایی را می توان به شرح زیر بیان کرد:

۱ ) اعتقاد به جامعیت دین در اداره جامعه

اصول گرایی بر این باور است که اسلام برنامه ای جامع و عملی برای اداره جامعه در عصر کنونی دارد. جمهوری اسلامی را بهترین شکل حکومت می داند و معتقد است که اسلام محتوا و جمهوری شکل و فرم حکومت را بیان کرده است. بر این اساس نه مانند محافظه کاران سنتی خواهان «حکومت اسلامی» است و نه مانند لیبرال ها خواستار «جمهوری و دموکراتیک اسلامی»، بلکه براساس همان قرائتی که حضرت امام خمینی فرمودند: «جمهوری اسلامی نه یک کلمه زیاد نه یک کلمه کم. فقط جمهوری اسلامی» را قبول دارد.

۲ ) قانون گرایی

اعتقاد و التزام به قانون اساسی به عنوان سند میثاق عمومی ملت و کارکرد قانون در اداره امور را یکی از بایسته های اصول گرایی باید برشمرد. این گفتمان اصل تفکیک قوا را به رسمیت شناخته است و به هیچ وجه اجازه نمی دهد هریک از قوا در کار دیگری مداخله کنند، زیرا نگاه گزینشی به اصول قانون اساسی را به شدت نکوهش می نماید. براساس این اصل است که سلیقه ها و گرایشهای شخصی به حاشیه رانده می شود و مهم تر از آن، کشور از سلیقه های فردی نجات می یابد. اصول گرایی بر این باور است که قانون بد از بی قانونی بهتر است.

۳) مردم سالاری دینی

هرچند می توان مردم سالاری دینی را مترادف جمهوری اسلامی دانست، مردم سالاری دینی آشکارا گویای اعتقاد به لوازم مردم سالاری در اداره حکومت است. انتخابات، مشارکت، رقابت، احزاب سیاسی، آزادی، حق اکثریت از جلوه های مهم مردم سالاری است. بنابراین اصول گرایی، که به حق تعیین سرنوشت افراد به دست خودشان معتقد است، با بعضی از افراد و گرایشهایی که به شدت با رای، حق انتخاب کردن، حکومت اکثریت و… مخالفت دارند فاصله دارد و مرزهای خود را روشن می کند.

۴ ) شایسته سالاری

اصول گرایی با تبارگماری، باندبازی، جناح گرایی، قبیله گرایی و فامیل بازی به شدت مخالفت دارد. این گفتمان معیار عزل و نصب ها و واگذاری مسئولیتها را شایسته سالاری براساس تخصص، دانش، تجربه، کاردانی، مدیریت، اهلیت و صلاحیت می داند. اصول گرایی مسئولیتها را به مثابه امانت و ودیعه الهی برمی شمارد و خود را در قبال وظایف محوله در پیشگاه عدل الهی و مردم و نهادهای ذی ربط پاسخگو و مسئول می شناسد.

۵ ) پذیرش نظارت عمومی

اصول گرایی پرسش مردم از مسئولان و پاسخگویی آنها را نه یک وظیفه بلکه حق می داند. تعمیم نظارت عمومی و نهادینه کردن فرهنگ پرسشگری و پاسخگویی را گامی در جهت عمل به آموزه های قرآنی و دینی مبنی بر فریضه امربه معروف و نهی ازمنکر تلقی می کند. بین نقد عملکرد مسئولان با تخریب و مچ گیری تفاوت قائل است و بر نقد درون گفتمانی به مثابه راهبردی برای خلاقیت و پویایی گفتمان اصول گرایی تاکید ویژه ای دارد.

۶) پذیرش عقلانیت و خرد جمعی

اصول گرایی با یکه سالاری، پدرسالاری، شیخونیت و استبداد رای نسبتی ندارد، بر این باور است که اداره امور با عقل و تدبیر و خرد جمعی میسر است نه با خرافات و موهومات، قبول نهادهای برخاسته از آن چون شوراهای اسلامی شهر و روستا یا سایر تشکلها و نیز تمکین به رای اکثریت را سرلوحه امور خود برمی شمارد.

۷ ) التزام عملی به اصول و مبانی انقلاب اسلامی

اصول گرایی، علاوه بر اعتقاد به اصول و مبانی انقلاب اسلامی، التزام عملی خود را بدانها برای همگان با افتخار آشکار می سازد. بر این اساس به تاسی از حضرت امام خمینی(ره) «حفظ نظام جمهوری اسلامی را بزرگ ترین واجب شرعی» می داند. همچنین «ولایت فقیه» را بزرگ ترین میراث ماندگار امام، و نهاد رهبری را نماد مردم سالاری دینی برمی شمارد. اصول گرایی «آزادی»، «استقلال»، «نه شرقی، نه غربی» را به مثابه شعارهای راهبردی و آرمانهای اصیل انقلاب می داند.

۸ ) عدالت خواهی

اصول گرایی یا عدالتخواهی را در سپهر مسئولان و نیز مطالبات مردم می داند. عدالت را در ساحت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می بیند و بر این باور است که واگذاری مسئولیتها و مناصب، توزیع ثروت و بهره گیری از امکانات جامعه براساس عدالت باید انجام شود. عدالت را مهم ترین راه برای مقابله با اشرافی گری، تبعیض، و فساد برمی شمارد.اصول گرایی فسادستیزی را در ذات و جوهره انقلاب اسلامی و آن را خواسته و مطالبه به حق مردم می داند. همچنین بر این باور است که میزان عدالتخواهی مسئولان را باید با میزان عزم و اراده آنان در مقابله با رانت خواری و ویژه خواری تعریف کرد. پاک دستی و ساده زیستی، مراقبت از بیت المال و مقابله با اسراف و تبذیر را از نمادهای عدالتخواهی مسئولان برمی شمارد.

۹) اعتدال و میانه روی

اصول گرایی با افراطی گری و رادیکالیسم مخالف است، نه ماجراجویی و تندروی را نه در عرصه داخلی تجویز می کند و نه در عرصه سیاست خارجی، زیرا بر این باور است که مشی اعتدال و میانه روی بهترین روش اداره امور داخلی برای تامین حقوق شهروندان و برقراری انضباط اجتماعی است. از دیگر سو در عرصه دیپلماتیک به دنبال بسط روابط دوستانه و مسالمت آمیز با کشورهای جهان و تنش زدایی است. اصول گرایی خطوط قرمز و محدوده ممنوعه را در سیاست خارجی به اقتضای زمان و مصالح نظام از طریق مراجع ذی صلاح قانونی معتبر می شمارد.

۱۰ ) توجه بایسته به علم و دانش

اصول گرایی علم و دانش را از عوامل مهم اقتدار می داند. توجه بایسته به تخصص و واگذاری مناصب و مسئولیتها را یک اصل انکارناپذیر می داند. در عین حال اهتمام بایسته برای فراهم ساختن شرایط لازم در جهت روشنگری نظریه پردازی و جهاد علمی را مورد توجه قرار می دهد. بر این اساس، نخبگان حوزه و دانشگاه را به عنوان مولّدان فکر و گروههای مرجع محترم می داند و بر این باور است که در محیطها و مراکز آموزش عالی باید علم و دانش و آزاداندیشی محورهمه امور باشد.

۱۱ ) تولی و تبری

دوست شناسی و دشمن شناسی از بنیانهای مرصوص اصول گرایی است. استکبارستیزی در ذات و جوهره اعتقادات اصول گرایی است. این گفتمان همان گونه که حمایت از محرومان و مستضعفان را وظیفه مبرم خود می داند، اصول گرایی اصیل توطئه دشمنان قسم خورده انقلاب اسلامی را «توهم توطئه» نمی داند و بر این اساس جای دوست و دشمن را با هم عوض نمی کند. در این نگاه همه ایرانیان در اقصی نقاط عالم شهروند جمهوری اسلامی محسوب می گردند مگر ضدانقلاب و خیانتکارانی که از نظر ملت ایران کارنامه سیاه جنایات آنها، چون منافقین، کاملا روشن و هویداست. مهرورزی، دوست داشتن، و خدمت کردن به همه بندگان خدا سرلوحه خادم است و این امر گزینشی نیست. در عین حال اصول گرایی اعتقاد دارد که: «هزاران دوست کم و یک دشمن بسیار» است، لذا در عرصه جهانی تلاش می کند از شکل گیری اجماع و ائتلاف دشمنان علیه جمهوری اسلامی جلوگیری نماید، و به منظور افزایش ائتلاف دوستان اقدام بایسته ای را دنبال می کند.

*کارشناس مسائل سیاسی