مقدمه

قوه مجریه و هیئت دولت به لحاظ مسئولیت های اجرایی در اداره امور کشور و حضور ملموس تصمیم ها و اقدامات آن در متن زندگي فردي و اجتماعي مردم در روند پیشرفت جامعه اسلامی و تامین نیازهای عمومی، نقش بسزایی دارد. و به همین جهت یکی از عوامل مهم در تحقق آرمان ‏هاي الهی و انسانی نظام جمهوری اسلامی محسوب می گردد.

در مجموع مي‌توان وظايف و مسئوليت‌هاي دولت را  در دو بخش اساسي دسته‌بندي كرد. وظايفي كه به حوزه آرامش و امنيت روحي و اجتماعي باز مي‌گردد و مسئوليت‌هايي كه به حوزه آسايش و رفاه اقتصادي ارتباط پيدا مي‌كند.

اکنون در آستانه معرفی اعضای هیئت دولت و کابینه یازدهم برآن شدیم تا نگاهی گذرا به ویژگی ها و شاخصه‌هاي کابینه موفق بپردازیم.

انتظار و خواست افکار عمومی از دولت تدبیر و امید این است که کلید وزارتخانه ها و مشاغل مهم دولت به افرادی شایسته و کاری تحویل داده شود تا بتوانند وظايف و مسئوليت‌هاي خود را به نحو احسن انجام دهند. قاعدتا اعتدال که شعار رئیس جمهور منتخب بوده است، باید جوهره کابینه ایشان را تشکیل دهد و چینش کابینه بر این اساس باشد.

ویژگی ها و شاخصه‌هاي کابینه موفق را در دو بخش زیر بیان می کنیم :

·        ویژگی هاي شخصیتی اعضای کابینه

·        ویژگی هاي مدیریتی اعضای کابینه

الف) ویژگی هاي شخصیتی اعضای کابینه

1- روحیه خدمت گزاری به مردم

در اندیشه سیاسی اسلام و رهنمودهای امام خمینی(ره) و امام خامنه ای، خدمت گزاری به مردم آن قدر اهمیت دارد که اساساً معتقدند آنچه در اسلام مورد تأکید است «خدمت گزاری به مردم» است و فلسفه وجودی حکومت اسلامی با خدمت گزاری به مردم گره خورده است.

2- تزکیه  و اجتناب از هواهاى نفس

امام راحل فرموده اند: «تزکیه برای دولتمردان و سردمداران بیشتر لازم است تا برای مردم عادی. اگر افراد عادی تزکیه نشوند و طغیان پیدا کنند، یک طغیان بسیار محدود است. لکن اگر طغیان در کسی شد که مردم او را پذیرفته اند، این گاهی یک کشور و گاهی کشورها را به فساد می کشد». صحیفه امام، ج 14، ص 392.

«ای متصدیان و دولتمردان از رده به اصطلاح بالا تا پایین، به هوش باشید که در دو راهی سعادت و شقاوت قرار دارید. اگر به واسطه سوء مدیریت و ضعف فکر و عمل شما، به اسلام و مسلمین ضرری و خللی واقع شود و خود می دانید و به تصدی ادامه می دهید، مرتکب گناه عظیمی و کبیره مهلکی شده اید که عذاب بزرگ دامنگیرتان خواهد شد. هر یک در هر مقام احساس ضعف در خود می کند، چه ضعف مدیریت و چه ضعف اراده، از مقاومت در راه هواهای نفسانی، بدون جو سازی، دلاورانه و با سرفرازی نزد صالحان از مقام استعفا کند که این عمل صالح و عبادت است.» صحیفه امام ، ج 19، ص 157.

3-ساده زیستی و نداشتن خوی اشرافی‌گری

 این مسأله از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مسؤولان باید به این نکته توجه دشته باشند که زندگی شخصی خویش را باید با کم درآمدترین قشر جامعه سازگار کنند.امام خمینی(ره) در این زمینه فرموده اند:

«اگر یک حکومت و دستگاه های حکومت زندگی شخصی شان جوری باشد که مردم ببینند نزدیک به زندگی آنهاست، مردم قانع می شوند، مردم راضی می شوند، عصیان تمام می شود». همان، ج 7، ص 259.

آن روزی که دولت ما توجه به کاخ پیدا کرد، آن روز است که باید فاتحه دولت و ملت را بخوانیم. همان، ج 17، ص 376.

4- وجدان کاری

امام خمینی(ره) در این زمینه نیز فرموده اند:

اگر یک مملکت کارمندش و دولتش و ملتش و روحانیتش و بازارش و همه چیز، وقتی هر کدام به آن وظایفی که خدای تبارک و تعالی محول کرده بر آنها، خوب عمل کردند، این مملکت بعد از چندی همه اش درست می شود. همان، ج 9، ص 480.

«وقتی دولت خوب کار کند برای ملت، آنها هم پشتیبان اند». همان، ج 17، ص 383.

5- انتقاد پذیری ، سعه صدر و تحمل مخالف

انتقادات از دولت و عملکردهای آن باعث رشد و بالندگی کارآمدی دولت خواهد بود. دولتمردان باید ظرفیت و تحمل صدای مخالف را داشته باشند، از انتقادات استقبال کنند و بردباری و حلم به خرج دهند.

6- پرهیز از سیاست بازی وعدم امتیازدهی به جریانات و گروه‌ها

عدم تقدم گرایش‌های سیاسی و تندروی‌های سیاسی بر مصالح کشور و سیاست‌های ضروری جامعه یک ویژگی مهم  در انتخاب اعضای کابینه است.دولتمردان بایدبا حرکت بر مدار اصول و سیاست های کلان نظام جمهوری اسلامی برای رسیدن به آنچه صلاح اسلام و کشور است به پیش روند و در سیاست بازی های گروهی و جناحی وارد نشوند چرا که با ناکامی در مسئولیت و نارضایتی مردم مواجه می شوند.

7- تواضع و دوری از غرور

مسئولان معمولا در کارخود  مورد تمجید و ستایش های فراوانی قرار می گیرند و همین امر ممکن است زمینه فریب و در دام و گرداب غرور افتادن را فراهم کند. بنابراین دولتمردان برای نجات از این آسیب جدی لازم است اهل تواضع و اجتناب از غرور باشند.

8- دانش و تخصص لازم

امام راحل در این باره نیز فرموده اند:

بدون گزینش اشخاص متعهد و متخصص در رشته های مختلفه موفق نخواهد شد و دولتمردان در گزینش همکاران به کاردانی و تعهد آنان و بهتر خدمت کردن آنها به کشور و در منافع ملت بودن تکیه کنند تا در پیش حق تعالی و ملت رو سفید باشند، نه بر دوستی و آشنایی و حرف شنوی بی تفکر و تأمل که این رویه موجب ناکامی در خدمت به کشور است. دوست خوب برای دست اندرکاران آن است که در پیشرفت امور محوله به آنان مؤثر باشد و در خدمت ملت باشد، نه در خدمت آنان. هر که و هر چه خواهد بود. دولتمردان از دانشمندان و متخصصان متعهد استمداد کنند تا راز موفقیت را به دست آورند. همان، ج 19، ص 157.

9- انس با خدا و انس با قرآن

بیانات امام خامنه ای در این باره کاملا گویا و رساست:

«انس با خدا»، «انس با قرآن» و «استمداد دائمی از خدا»تصمین کننده ی همه ی آن چیزهایی است که قبلاً عرض کردیم. انس با خدا یادتان نرود. ما بارها می گوییم که خدمات مسئولان نظام از هر عبادتی بالاتر است؛ این حرف درستی است و مبالغه هم در آن نیست. اما بدانید، این خدمات، آن وقتی خدمت خواهد شد و آن وقتی با خلوص و درخشش و شفافیت خود باقی خواهد ماند که شما دلتان با خدا مأنوس باشد. اگر دل از خدا غافل شد، اگر دل رابطه ی خودش را با ذکر و توجه و خشوع از دست داد، همین خدمتی که ما میگوییم بالاترین عبادت است، همین خدمت، مشوب خواهد شد؛ اصلاً به کلی مشوب می شود و در آن اغراض و هواها می آید. (بیانات در دیدار اعضای هیئت دولت- 2/6/1387)

10- حق‌گرايي و اطاعت از ولایت

 حرکت در مسیر حق و  ولایت مداری از ویژگی هایی است که عامل تعیین کننده ای در موفقیت فرد و جمع محسوب می شود. این ویژگی برای دولتمردان اهمیت و ضرورت مضاعفی می یابد.

سایر ویژگی های شخصیتی به لحاظ مجال محدود در این نوشتار، فهرست وار بیان می شود:

پذیرش نظر مشاوران امین

مردم‌گرايي و برخورداري از اخلاق اجتماعي

شجاعت و قاطعیت در بیان و اعمال حق

تملق‌ستيزي

خردگرایى و تدبیر و حكمت در تصمیم‏گیرى و عمل

دلبستگی به باورهای مردم

آگاهی و بصیرت سياسي

 ب) ویژگی هاي مدیریتی اعضای کابینه

1- قانون مداری

قانون محور وحدت و حرکت یک جامعه و نظام سیاسی محسوب می شود و وجود اختلافات در جامعه ناشی از قانون شکنی هاست.اگر همه اشخاص و گروه ها و همه نهادهای کشور در برابر قانون خاضع و تابع باشند،اختلافی پیش نخواهد آمد.

امام خامنه ای در تبیین اهمیت قانون گرایی می فرمایند:

قانون را رعايت كنيد تا اين همه مشكل به وجود نيايد... اگر رعايت قانون شد، كارها روان مي شود؛ اگر بى‌قانونى آمد وسط ميدان - كه هر كسى هم براى بى‌قانونىِ خودش بالاخره يك توجيهى دارد؛ يكى مي گويد آقا اين قانون حق من را ضايع كرد، اين قانون نمي دانم چنين بود، اين قانون چنان بود؛ اما اين توجيه‌ها قابل قبول نيست - كارها مختل مي شود.

اگر بى‌قانونى رایج شد، كارها گره خواهد خورد... كار مردم از بين مي رود، مصالح مردم پایمال مي شود. همه بايستى به قانون احترام بگذارند و من به شما عرض بكنم؛ اين مورد هم مثل موارد ديگر از چيزهائى است كه فرهنگ آن بايستى از نخبگان سرريز بشود به بدنه‌ى جامعه.                                        بيانات در ديدار نمايندگان مجلس شوراى اسلامى - 3/4/1388

2- رسیدگی وتوجه به قشر کم درآمد

 تمرکز دولت در برنامه ریزی اقتصادی باید در طبقه ضعیف و کم درآمد و اقشار پایین جامعه باشد. از تاکیدات امام راحل و امام خامنه ای رسیدگی وتوجه بیشتر به قشر کم درآمد از سوی دولتمردان است. 

3- شایسته سالاری

 بی شک کارآمدی دولت در پرتو شایسته سالاری آن به دست می آید و راه شایستگی ملت و کشور، شایستگی دولت است که مورد تاکید امام راحل بوده است:

یکی از راه های شایسته سالاری، گزینش مسؤولان از طبقات متوسط و پایین جامعه است. اساس ادامه یک پیروزی و انقلاب در امری است که به نظر می آید در رأس امور واقع است، و آن این که دولت، مجلس و کسانی که در ارتش و سپاه هستند از طبقه متوسط و مادون باشند.  صحیفه امام ، ج 16، ص 19.

4- اصلاح اداری و رسیدگی سریع به امور مردم

دولت برای بالا بردن رشد کارآمدی خویش نیازمند اصلاح اداری در مقاطع مختلف است. این عمل از جمله اموری است که انجام ندادن به موقع آن باعث رشد معکوس کارآمدی دولت است. امام راحل فرموده اند:

«اصلاح دولت و اصلاح ادارات و اصلاح جامعه و بازسازی، همه اینها بر دوش شما آقایانی است که در رأس امور هستید و چنانچه همت نگمارید چه بسا که ما قدم را به واپس برداریم». همان، ج 15، ص 492.

5- نظارت بر عملكرد زیرمجموعه و فساد زدایی

 نظارت بر عملكرد زیرمجموعه از وظایف مهم همه مدیران و دولتمردان است تا از بروز فساد و تباهی جلوگیری نماید زیرا وجود فساد در جامعه و ترمیم نکردن آن یکی از عوامل مهم زوال و انحطاط دولت است. امام راحل می فرمایند:

«دولت و همه موظفند، وقتی فسادی واقع شد، اغماض نکنند، و همان یک مورد را از بین ببرند تا سرایت نکند تا این که یک جمهوری به فساد کشیده بشود و یا در دنیا بد نام شود». همان، ج 16، ص 173.

6- وحدت دولت و ملت

بیان امام راحل در این زمینه چنین است:

دولت و مردم نبایستی از یکدیگر جدا باشند، اگر جدا شدند، ملت از گرفتاری دولت خشنود می شود و مردم از مالیات و کار می دزدند، ولی هرگاه یکی باشند، مردم گلیم زیر پای خود را در مواقع لزوم می فروشند و به دولت می دهند تا رفع نیاز دولت بشود. همان، ج 1، ص 123.

7- عدالتخواهی و عدالت گستری

رهنمود امام راحل در این باره چنین است:

 اگر حکومت ها عادل باشند، کم کم مردم را به صورت خودشان در می آورند. همان، ج 5، ص 442.

آن کسی که به یک ملتی حکومت دارد، چنانچه عدالت پرور باشد، دستگاه او عدالت پرور خواهد شد، قشرهایی که به او مرتبط هستند به عدالت گرایش پیدا می کنند، تمام اداراتی که تابع آن حکومت است، خواه نا خواه به عدالت گرایش پیدا می کنند و عدالت گسترده می شود. همان، ج 9، ص 135.

امام خامنه ای نیز فرموده اند:

عدالتخواهی و عدالت گستری به زبان آسان است؛ اما در عمل بسیار کار دشواری است و مقدمات بسیاری لازم دارد. باید خیلی کار کرد تا اینکه عدالت تحقق پیدا کند؛ عدالت جغرافیایی، عدالت طبقاتی، عدالت در زمینه های مسایل اقتصادی، عدالت در زمینه های مسایل فرهنگی، عدالت در جایگزین شدن و جای گرفتن در مسئولیتها و مناصب.(دیدارهیئت دولت ۱۳۸۵/۰۶/۰۶)

8- اهتمام به علم و پیشرفت علمی

جامعه، بدون علم نخواهد توانست آرمانهای خودش را بالا بیاورد. مثل این است که انسان حرف حقی داشته باشد؛ اما اصلاً زبان گفتنش را نداشته باشد. نداشتن علم این طوری است. علم موجب می شود که شما بتوانید آن آرمانها، آن اهداف و آن خط روشن و جاده ی روشنِ صراط مستقیمی را که در دست و اختیار شماست، مطرح کنید و کسان بیشتری را از بشریت، به آن هدایت کنید. علم نداشته باشید، این امکان پذیر نخواهد بود. بنابراین علم - که وسیله رشد ملی، بشری، انسانی و اوج گرفتن در محیط عام بشریت است - جزوِ چیزهای لازم است و باید به این اهتمام داشته باشید. همان

 9- تعامل با سایر قوا

رابطه بسیار خوب بر محور وحدت قوا ضامن استواری وپیشرفت کشور و جامعه است که مورد تاکید امام خامنه ای می باشد:

تعامل با مجلس و تعامل با قوه ی قضائیه، کار لازمی است؛ این را مطلقاً نباید ندیده گرفت. (دیدار هیئت دولت 02/06/1387)

10- مسئولیت پذیری و پاسخگویی

مسئولیت پذیری و پاسخگویی در هر بخشی، وظیفه مهم تمام  مسئولان است که باید به صورت جدی مورد توجه دولتمردان قرار گیرد.

11- دوری از جنجال آفرینی و حفظ دولت از حاشیه ها

دولت برای موفقیت در انجام مسئولیت های خود هرگز نباید درگیر حاشیه های سیاسی شود.ایفای نقش وزیران ودیگر اعضای هیئت دولت در گرو تمرکز بر وظایف قانونی و دوری از جنجال آفرینی و برخورد چالشی است. بدیهی است این مهم با نگاه جناحی و تنگ نظری در برابر مسائل جامعه تحقق نخواهد یافت.

12-عدم تخریب دستاوردهای گذشته

یکی از آسیب های دولت ها زیر سوال بردن مسئولان قبلی و تخریب دستاوردهای گذشته است. نگاه منصفانه به گذشته و استمرار برنامه ها و روش های مثبت دولت های پیشین عاملی برای کارامدی دولت خواهد بود.

13-رابطه مستمر با مراجع و علما

ارتباط و مشورت خواهی از مراجع عظام تقلید و علمای حوزه های علمیه نقش عمده ای در کارآمدی دولت خواهد داشت ، ضمن آنکه احترام  و عمل به نظرات علما در حرکت رو به رشد کابینه و دولت بسیار تاثیرگذار است و همچنین بازدارنده برخی از سوء تفاهمات خواهد بود.

14- رابطه صمیمی با رسانه هاو اطلاع رسانی موثر برای جامعه

ارتباط با رسانه ها از سوی اعضای کابینه برای اطلاع رسانی خدمات و احیانا بیان موانع و مشکلات موجود و همچنین پاسخگویی به افکار عمومی از موارد ضروری در یک کابینه کارآمد و موفق است.

15- اهتمام جدی به مسائل فرهنگی

رهنمودهای امام خامنه ای در این زمینه راهگشاست:

 ما امروز خيلي کارهاي فرهنگي بايد مي‏کرديم که نکرديم، خيلي برنامه‏ها بايد مي‏ريختيم که نريختيم و حقيقتاً دستمان از خيلي کارها - چه در داخل و چه در خارج کشور - خالي است. لذاست که مسايل فرهنگي حقيقتاً در خور اين است که به آن، با سعه‏ي صدر و اهتمام و دلسوزي عميق و همراه با خبرگي و کارشناسي رسيدگي بشود.        12/10/1368

واقعاً کار فرهنگي مهم است. بيش از کار سياسي، بايد براي شما کار فرهنگي اهميت داشته باشد.       12/10/1368

در مقوله‏ ى فرهنگ، رفتارِ حكومت بايد دلسوزانه و مثل رفتار باغبان باشد. باغبان بهنگام نهال مي ‏كارد، بهنگام آبيارى مي ‏كند، بهنگام هرس مي ‏كند، بهنگام سمپاشى مي كند و بهنگام هم ميوه ‏چينى. بايد فضاى فرهنگى كشور را باغبانى كرد؛ يعنى مسؤولانه و با دقت اين مقوله را دنبال كرد. بعضي ‏ها به عمد و كاملاً حساب شده بي ‏بند و بارى را ترويج مي ‏كنند الگو قرار داد. (در محضر ولايت، 1382)

16- برنامه محوری

یکایک اعضای کابینه بایستی دارای برنامه کاری مناسب در حوزه مسئولیت خود باشند و بر اساس قوانین و مقررات مربوط نسبت به انجام وظایف خویش اهتمام ورزند.

17- ایستادگی در برابر زیاده خواهی ها

اعضای کابینه و دولتمردان باید با روحیه جهادی در برابر فزون‌خواهی‌ها اعم از گروه های داخلی و قدرت‌های خارجی مخالف ملت و جمهوری اسلامی ایران مقاومت کنند.

منابع:

اصول و شاخصه های کارآمدی دولت در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) /  محسن رضوانی - مجله علوم سیاسی، شماره 19

صحیفه امام (تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1378)

سایت دفتر حفظ  نشر آثار امام خامنه ای