توافق بر سر « برنامه اقدام مشترك (JPoA)» معروف به توافق ژنو بين ايران و 1+5  و اجرايي شدن اين توافق از (سی ام دیماه ) ، به نظر مي رسد با شروع اجراي توافق ژنو، مي توان با دقت بيشتري در مورد آن قضاوت كرد. برنامه اقدام مشترك از دو منظر قابل ارزيابي است: اول از نقطه نظر كلان فضاي بين المللي و مقطع زماني دستيابي به اين توافق و دوم از منظر ابعاد اجرايي ، جزييات و متن توافق.

بسياري از كساني كه پرونده هسته اي ايران را از نزديك رصد مي كنند، از حدود 6 ماه قبل حدس مي زدند كه بعد از گذشت 10 سال از اولين توافق( اجرا شده ناموفق)  بين ايران و تروئيكاي اروپا معروف به «بيانيه سعد آباد»، احتمال پاگرفتن يك توافق جديد بين ايران و1+5  وجود دارد. اين احتمال به خصوص بعد ازمذاكرات موسم به «آلماتي-2» بين ايران و 1+5 بيشتر شد ، به خصوص زماني كه ايران در بيانيه پاياني خود از عبارت معنادار " مذاكرات خوبي انجام شد" استفاده كرد(1) و كاترين اشتون مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز اين جملات را در بيانيه خود درج كرد:« براي اولين بار ما شاهد يك كش و قوص جدي بين خودمان (با ايران) بوديم و توانستيم بر سر جزييات گفت و گو كنيم، سوالات را مطرح نماييم و مستقيما جواب بگيريم.» (2)

با نزديك شدن به فصل انتخابات (ژوئن-خرداد) هر چه  تهران بيشتر به پيشواز رقابت هاي انتخاباتي مي رفت، طرف غربي هم به تعويق مذاكرات تا بعد از انتخابات تمايل بيشتري نشان مي داد. موكول شدن مذاكرات براي طرف غربي كه توافق با ايران را چندان دور از دسترس نمي ديد، از چند منظر حايز اهميت بود: اول اينكه ارزيابي هاي آمريكا و اروپا نشان مي داد كه با گذشت زمان، تهران اثر تلخ تحريم ها را بيشتر حس مي كند و براي مصالحه آمادگي بيشتري خواهدداشت. دوم اينكه با تعيين دولت جديد در ايران، سياست مذاكراتي ايران شفاف تر مي شد و 1+5 مي فهميد كه با چه كسي از كدام جناح و گروه طرف است و در نهايت، از همه مهم تر اينكه در صورت پيروزي يك دولت ميانه رو در انتخابات خرداد ماه 1392، غرب امتياز توافق را نه در سبد دولت احمدي  نژاد، بلكه در سبد دولتي ميانه رو مي ريخت، دولتي كه به لحاظ خط مشي سياسي، غرب براي تعامل با آن با چالش هاي كمتري روبرو بود. انتخابات خرداد ماه به همان سمت و سويي پيش رفت كه طرف هاي مذاكراتي ايران، يعني اروپا و آمريكا مايل بودند و حسن روحاني با دستور كار «اميد و اعتدال» در مقابل رقباي اصول گراي خود پيروز شد.فضاي بعد از انتخابات، دولت جديد را به سمت توافق پيش برد و محمد جواد ظريف در يك ماراتن( كمتر از ) 100 روزه، توانست با 1+5 به توافق هسته اي برسد. با وجود اينكه اين توافق در سبد دولت حسن روحاني ريخته شد، ولي كم نيستند كساني كه معتقدند اگر دولتي اصول گرا نيز در انتخابات پيروز مي شد، توافق با 1+5 با شكل و شمايلي متفاوت پا مي گرفت. حاميان اين ديدگاه براي تاييد فرضيه خود، به گزارش هاي غير رسمي  و البته متواتري اشاره مي كنند كه اخيرا درباره تماس هاي ايران با ديپلمات هاي آمريكايي در روزنامه هايي مانند گاردين  يا سايت ال مانيتور منتشر شده است.(3)

منظر دوم، نگاه به توافق ژنو از منظر ابعاد اجرايي، جزييات و متن توافق است. بررسي توافق ژنو از اين زاويه با انتقادهايي ريز و درشت همراه شده است.منتقدين مي گويند اين توافق از يك سو تعهداتي سنگين براي ايران به بار مي آورد و از طرف ديگر، امكان به سرانجام رسيدن هر گونه توافقي را بسيار دشوار كند. توافق ژنو از اين منظر كه براي اولين بار توانست ابتدا، وسط و انتهايي براي پرونده هسته اي ايران ترسيم كند، شايان تقدير است ولي ترسيم چنين ابتدا و سرانجامي ممكن است به بهاي طولاني و فرسايشي شدن اين پرونده تا 20 سال آينده منجر شود. در اين توافق براي پروسه مذاكرات ايران و 1+5 ، سه دوره تعريف شده است : دوره اول مربوط به گام نخست يا همان دوره اجراي توافق ژنو ، يك دوره 6 ماهه تا يك ساله است كه طرفين داوطلبانه زنجيره اي از اقدامات اعتماد ساز را اجرا مي كنند. در همين دوره 6 تا 12 ماهه ، طرفين مذاكرات خود براي دستيابي به توافقي جديد يا همان توافق جامع را شروع مي كنند.در صورت توافق طرفين در طول اين مدت، دوره دوم موسوم به «گام پاياني» شروع مي شود. طول اين دوره منوط به توافق طرفين است و احتمالا يكي از كليدي ترين موضوعات مورد اختلاف بين ايران و جناح غربي 1+5 خواهد بود. مقام هاي ايراني ، امريكا، اروپا و سايرين تا كنون از گمانه زني رسمي در باره طول اين دوره خود داري كرده اند ولي گفته مي شود ايران خواستار يك دوره 3تا 5 ساله است در حالي كه آمريكا يك دوره  15 تا 20 ساله براي گام پاياني در نظر گرفته است. پايان اين دوره، آغاز دوره جديدي است كه اصطلاحا به عادي سازي پرونده هسته اي ايران منجر مي شود. توافق ژنو در اين باره مي گويد:«در پی اجرای موفقیت‌آمیز گام نهایی برای رسیدن به راه‌حل جامع در طول بازه زمانی مشخص شده برای آن، با برنامه هسته‌ای ایران نیز همانند برنامه‌های غیر تسلیحاتی هسته‌ای دیگر کشورهای عضو ان‌پی‌تی برخورد خواهد شد.» (4)

البته توافق ژنو، گام هايي مياني را هم در فاصله گام هاي اول و پاياني ترسيم كرده كه در طول اين گام ها، موضوعات ديگري " از جمله پرداختن به قطعنامه های شورای امنیت با هدف پایان رضایت بخش بررسی موضوع توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد وجود خواهد داشت." اعضاي تيم مذاكره كننده ايراني تاكيد دارند كه فاصله گام اول و مياني به سرعت طي خواهد شد ولي صراحت توافق ژنو بر موضوع «پرداختن»(address) به قطعنامه هاي شوراي امنيت در گام مياني، نه تنها مي تواند به طولاني شدن اين روند بينجامد، بلكه ممكن است پاي موضوعات غير هسته اي ذكر شده در قطعنامه هاي شوراي امنيت ( از جمله موضوع موشكي ايران ) را نيز به اين پروسه باز كند. منتقدان اين پرسسش كليدي را مطرح مي كنند كه آيا طرف هاي امريكايي و اروپايي كه ماه ها براي اجماع بر سر هر يك از قطعنامه هاي ضد ايراني با شركا و رقباي خود چانه زني كرده اند، حاضر خواهند بود ظرف6 ماه تا يك سال از اين قطعنامه ها عبور كنند؟

بحث ها درباره طولاني شدن «گام مياني» به قدري جدي است كه برخي كارشناسان در هفته هاي اخير اين احتمال را مطرح كرده اند كه ممكن است تهران و غرب مجبور شوند در زمينه گام هاي مياني، دست به كار تنظيم توافقاتي جداگانه شوند.گري سيمور مشاور پيشين اوباما در گفت و گو با اي بي سي نيوز گفته كه  به جاي گام نهايي ، مي توان كار را با مجموعه اي از توافق هاي موقت (مانند توافق ژنو) پيش برد.(5)

حتي با فرض عبور سريع ايران و 1+5  از «گام مياني» ، به نظرمي رسد موضوعات قابل طرح در گام نهايي به اندازه اي جدي و سخت هستند كه توافق بر سر آنها با چالش هاي جدي روبرو شود. توافق ژنو به عنوان گام اول، فقط به رؤس مطالب قابل طرح در گام پاياني پرداخته و اختلافات اساسي طرفين از جمله سطح، دامنه، زمان، محل و ميزان غني سازي در گام پاياني را به توافق طرفيني و «نياز هاي عملي» ايران موكول كرده است. البته وجود قيد «برای مدت زمان مورد توافق» در متن نشان مي دهد كه غني سازي ايران تا ابد مقيد به توافق طرفيني نخواهد ماند، ولي استفاده از عبارت « بلند مدت ( long term Duration) » در توافق ژنو، حاكي از اين است كه تهران و غرب در گام پاياني بايد  بر سر موضوعاتي به مراتب كليدي و حياتي تر براي يك دوره طولاني به توافق برسند.علاوه بر غني سازي، وضعيت راكتور اراك، نظارت هاي آژانس و ساير تاسيسات(مربوط به ايران)  و بحث تحريم هاي پيچيده ( مربوط به غرب) موضوعاتي هستند كه طرفين بايد يك چارچوب توافقي بلند مدت براي آن تعريف كنند. از اين منظر، توافق ژنو چيزي شبيه به توافق هاي اسلو، شرم الشيخ و ... براي حل و فصل كشمكش فلسطينيان با رژیم صهیونیستی است كه در آن، موضوعات حياتي مانند وضعيت قدس، مرزها، آوارگان  و ... به مذاكرات «وضعيت نهايي (Final Status)»  موكول شده است، مذاكراتي كه بيش از دو دهه قبل براي شروع آن  طي 5 سال توافق شد، ولي هنوز گام اول آن نيز درگير چالش هاي اساسي است.

هرچند توافق ژنو در بعد زمان و الزاماتي كه ايران براي امضاي آن داشت ، توافقي گريز ناپذير به نظر مي رسید، ولي محتواي آن براي ايران چندان متوازن به نظر نمي رسد.چالش ها  به خصوص در مرحله اجراي توافق بيش از پيش براي ايران سرباز كرده است .اين توافق در پايان يك ماراتن كمتر از 100 روزه به دست آمد و به نظر مي رسد طرف مذاكره كننده ايراني نيم نگاهي هم به درون و تعهد 100 روزه رييس دولت يازدهم داشته است.راستي آزمايي درباره اقدامات اعتماد ساز ايران از جمله محدود سازي غني سازي به سطح 5 درصد، نصب نكردن سانتريفيوژ هاي جديد، رقيق سازي و اكسيد اورانيوم 20 درصدي به يك طرف ثالث يعني آژانس سپرده شده است. معناي تلويحي اين كار، آن است كه آژانس مرجع نهايي راستي آزمايي درباره نقض هريك از تعهدات ايران است. چنين نظارتي به طور ماهوي از دقتي بالا برخودار است. در مقابل، راستي آزمايي در مورد تقض تعهدات طرف هاي امريكايي و اروپايي در مورد تعليق تحريم ها، به يك كميسيون مشترك  مركب از اعضاي 1+5 و ايران سپرده شده است. اين شكل از نظارت در همان حالي كه به طور ماهوي از دقتي كمتر برخوردار است، قضاوت در مورد نقض يا عدم نقض تعهدات غرب در باره تعليق تحريم ها را هم به «توافق دو يا چند طرفه» موكول كرده است.به بيان واضح تر، صرف اينكه آژانس بگويد ايران تعهدي را نقض كرده، نافذ است ولي قضاوت درباره نقض تعهدات غرب به تشخيص دوجانبه موكول شده است.

توافق ژنو، همچنين راه را براي نظارت هاي بي سابقه آژانس بر تاسيسات و ابعاد مختلف برنامه هسته اي ايران مي گشايد.اين توافق ايران را به ارايه اين اطلاعات موظف كرده است:«فراهم کردن اطلاعاتی مشخص برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از جمله اطلاعات مربوط به طرح‌ و نقشه‌های ایران برای تأسیسات هسته‌ای، توصیف و شرحی کامل از ساختمان هر یک از سایت‌های هسته‌ای، توصیف و شرحی کامل از گستره عملیات‌های هر یک از تأسیساتی که به طور خاص به فعالیت‌های هسته‌ای مشغول هستند، اطلاعات در مورد معادن و شرکت‌های نورد اورانیوم و اطلاعات در مورد مواد منبع.» توافق ژنو پا از اين هم پيش تر گذاشته و دسترسي آژانس به « کارگاه‌های مونتاژ سانتریفیوژ،کارگاه‌های تولید چرخنده سانتریفیوژ و تأسیسات ذخیره سازی؛ و معادن و شرکت‌های نورد اورانیوم» را نيز تضمين مي كند. به اين ترتيب، آژانس قادر خواهد بود دسترسي بي سابقه اي به ابعاد فناورانه اي از پيشرفت هاي بومي ايران ( به خصوص در زمينه ساخت سانتريفيوژ)  دست پيدا كند ، دسترسي هايي كه  همه كشورهاي هسته اي آن را در زمره ابعاد تحت مالكيت معنوي برنامه خود محسوب مي كنند. كشوري مانند برزيل در سال 2004 موفق به دستيابي به نسلي از سانتريفيوژ ها  شد كه اصطلاحا سانتريفيوژ هاي در سطح تجاري ناميده مي شوند. در جريان مذاكرات آژانس براي بازرسي در تاسيسات هسته اي برزيل در سال 2004 ، اين كشور با استناد به حق«مالكيت معنوي» ، اجازه بازرسي آژانس از سانتريفيوژ هاي خود را نداد.(6)

توافق ژنو و متن تفسيري آن كه ايران و1+5 بر سر آن به توافق رسيدند، زمينه بازرسي هاي روزانه آژانس از تاسيسات هسته اي ايران را فراهم كرده است. مقام هاي ديپلماتيك در ايران تاكيد مي كنند كه نيازي به ايجاد دفتر آژانس در ايران نيست)7)، ولي با توجه به ماهيت حضور دايم نمايندگان آژانس، ايجاد چنين دفتر موقتي گريز ناپذير به نظر مي رسد. دستگاه کشور و حامیان دولت تاكيد داردكه همه اين ابعاد نظارتي،در بدبينانه ترين حالت، روند هايي موقت هستند كه به سرعت بازگشت پذير است.(8) ممكن است اين سطح از نظارت ها، تبديل به رويه هاي دايم نشوند، ولي تبعات امنيتي اين نظارت ها قابل اغماض نيستند. 

1-The Final Almaty statement by the Islamic Republic of Iran,PressTV,Apr 6, 2013

2-Iran nuclear: Ashton says positions 'still far apart, BBC,Apr 6, 2013

3-Secret talks helped forge Iran nuclear deal,http://www.theguardian.com/world/2013/nov/24/secret-usa-iran-talks-nuclear-deal

4-Joint Plan of Action,http://eeas.europa.eu/statements/docs/2013/131124_03_en.pdf

5-http://abcnews.go.com/Politics/wireStory/us-eyes-difficulties-round-iran...

6-How Brazil Spun the Atom,http://spectrum.ieee.org/energy/nuclear/how-brazil-spun-the-atom

7- اظهارات نماینده ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، 5 بهمن 92 ، خبرگزراي مهر

8- اظهارات عباس عراقچي، 29 دي 92 ،خبرگزراي آريا