داعش چیست ؟ چه اختلاف و همپوشانی با دیگر گروه های سلفی درگیر جنگ در سوریه وعراق دارد؟ ارتباط این گروه با تحولات منطقه چیست و چه زمینه ای باعث شده که طی ماه های اخیر به اثر گذارترین گروه سلفی منطقه تبدیل شود؟

اینها و دهها سوال دیگر،چند ماه است که فکر و ذهن شهروندان خاورمیانه و خارج آن را به خود مشغول کرده است. دولت اسلامی عراق و شام موسوم به « داعش» که  طی ماه های اخیر به پرنفوذ ترین گروه سلفی معارض دولت سوریه تبدیل شده، ریشه ای حدودا 12 ساله دارد. بعد از سقوط دولت طالبان در افغانستان و بحرانی شدن موقعیت منطقه اي القاعده ، ابومصعب الزرقاوی مرد شماره دو القاعده با تغییر مکان به عراق،در سال 2002 گروهي جدیدی به نام«جماعه التوحيد و الجهاد » ایجاد کرد تا در جبهه ای جدید با امریکایی ها مقابله کند. هدف زرقاوی، مقابله با اشغال نظامی عراق به دست آمریکا و در گام بعد، سرنگون کردن دولت موقت عراق بود که مبانی قدرت خود را بر پایه های حکومت صدام بنا کرده بود. بعدها درجریان تحولات سال 2004 این گروه به  «قاعدات الجهاد فی بلاد الرافیدن » تغییر نام داد و دو سال بعد ، یعنی در ژانویه 2006، در جریان یک پوست اندازی جدید، با ادغام چند گروه کوچک تر تحت رهبری «شورای مجاهدین القاعده»، نام گروه با تغييري دوباره به «دولت اسلامی عراق» تبديل شد.

آنچه که این روز ها با نام داعش  یا «دولت اسلامی عراق و شام » شناخته می شود، حاصل تغییرات ساختاری و رویکردی در داخل «دولت اسلامی عراق» است که تحت شرایط جدید منطقه و خلا قدرت معارضین سوری، توانسته است نفوذ خود را از عراق به سوریه گسترش بدهد. شکل گیری و ظهور داعش به عنوان اثر گذار ترین بازيگر سلفی این روز های خاورمیانه، با تحولات بعد از قیام های عربی در پایان سال 2011 در ارتباط مستقیم است. قیام های عربی یا آن چیزی که در غرب بهار عربی و در ایران بیداری اسلامی نام گرفت، ساختار قدرت در خاورمیانه را از  دولت های بسته و امنيتي به دولت های نیمه دمکراتیک سکولار- اسلام گرا در مصر، تونس، یمن و ... منتقل کرد. نسل اول بازیگران این تحولات ، اسلام گرایان میانه رو سنی بودند که در گروه هایی مانند اخوان المسلین در مصر و النهضه در تونس ظهور و بروز پیدا کردند. این تحولات در همان حالی که اسلام گرایان میانه رو را تقویت کرد، حکومت های محافظه کاری مانند عربستان و بحرین را در وضعیتی خطرناک قرار داده و با بحران مشروعیت روبرو کرد. سقوط دولت اسلام گرای محمد مرسی در مصر در شبه کودتای نظامی-مردمی سوم جولاي سال 2013 ، این روند را دگرگون کرد و باعث شد که حکومت عربستان به عنوان حامی اصلی سلفی های منطقه، در مقایسه با ماه های پایانی سال 2011، در وضعیتی مناسب تر قرار بگیرد. تحت چنین شرایطی بود که سیاست خارجی عربستان، درگیر یک دگرگونی كم سابقه شد و  به خصوص در تحولات سوریه، درگیر یک نبرد سرنوشت ساز گرديد. سوریه  که از سال 2012 به آوردگاه رویارویی روسیه با غرب براي شکل دهی به نظم جدید خاورميانه تبدیل شده بود، به یک باره خود را داخل جبهه جدیدی دید که عربستان با گسيل گسترده سلفي هاي مجهز به دلارهاي نفتي برای آن تدارک دیده بود. به این ترتیب بود که داعش به عنوان بازیگر محوری تحولات خاورمیانه، در آوریل سال 2013  اعلام موجودیت کرد. شکل گیری داعش و گروه های سنی سلفی نزديك به آن را باید موج دوم تحولاتی قلمداد کرد که با قدرت گرفتن جريان اخوان المسلین در مصر، تونس و ديگر كشورهاي عربي طی ماه های پایانی سال 2011 شکل گرفت.  نکته قابل توجه در مورد تبدیل دولت اسلامی عراق به داعش، مقطع زمانی آن، یعنی آوریل 2013 است .از این منظر، به نظر می رسد که شکل گیری و ظهور داعش به عنوان مهم ترین بازیگر سلفی تحولات سوریه و عراق تا حد زیادی با تحولات سوریه  ، تغییر موازنه قدرت به سود حکومت اسد  و جدی شدن اختلافات سیاست خارجی امریکا با عربستان در ارتباط است. به بیان واضح تر، تغییر ساختار  و دامنه عملیاتی دولت اسلامی عراق به داعش، از یک طرف نتیجه ضعف همزمان و روز افزون معارضین سکولار و اسلام گرایان میانه رو در مصر  و ديگر كشورهاي درگير تحول  به طور عام و در سوریه به طور خاص است. ایجاد داعش از سوی دیگر،  نتیجه تغییر سیاست امریکا از بازیگری مداخله گر در تحولات سوریه به بازیگری مدیریت کننده است. نتیجه این تغییر سیاست امریکا که در جریان عقب نشینی کاخ سفید از اقدام نظامی علیه حکومت سوریه در ماه آگوست سال 2013 به نقطه اوج خود رسید ، باعث شد که سیاست خارجی دولت عربستان سطح بی سابقه ای از رویارویی با دولت آمریکا را تجربه کند. از این منظر، تغییر ساختاری دولت اسلامی عراق به داعش و تزریق دلارهای نفتی به آن، تقریبا با  رادیکالیزه شدن سیاست منطقه ای عربستان و تلاش این کشور برای اثر گذاری بر تحولات سوریه، همزمان است. به این ترتیب ، گروهی که زمانی برای تسریع  عقب راندن نظامیان امریکایی از عراق  شکل گرفته بود، اکنون نه تنها به مهم ترین گروه معارض دولت سوریه تبدیل شده، بلکه درصدد است نواری سنی - سلفی در دل حکومت های  عمدتا شیعی، از عراق تا سوریه  و لبنان ایجاد کند. ویژگی بنیادین این نوار سنی - سلفی، این است که مناطق سنی نشین کشورهای عراق، سوریه، لبنان و حتی اردن را به یکدیگر متصل و زمینه را برای بازيگري عربستان در دل این حکومت ها فراهم می کند.

 داعش را باید نسل دوم سلفی های هزاره سوم میلادی به حساب آورد، سلفی هایی که  یک بار در سال های اول قرن بیست ویک، امارت اسلامی را در افغانستان تشکیل دادند و حالا قصد دارند، زمینه های ایجاد امارتی سلفی از عراق تا شام و لبنان را فراهم كنند. اهداف و سازمان تشکیلاتی داعش از این منظر با گروهی مانند جبهه النصره متفاوت است. جبهه النصره و داعش هر دو از دل تحولات سوریه بیرون آمدند و هر دو خط مشی سلفی دارند ولی اهداف شان به گونه اي ظريف، متفاوت است. جبهه النصره خود را گروهی در بین دیگر گرو های معارض سوری قلمداد كرده و مي كند که همگی خواستار سرنگونی حکومت سوریه بودند. داعش پیش و قبل از آن که به دنبال سرنگون کردن حکومت اسد باشد، سودای ایجاد امارت خودمختار اسلامی از عراق تا سوریه را در سر می پروراند. در اوریل 2012، زمانی که داعش تشکیل شد، ابوبکر البغدادی رهبر این گروه ، به طور یکجانبه ادغام جبهه النصره در داعش را اعلام کرد ولی ابومحمد الجولانی، مرد شماره یک جبهه النصره ،زير بار چنين سناريويي نرفت. در ژوئن 2013، ایمن الظواهری با صدور بیانیه ای ، اعلام کرد که با ادغام این دو گروه مخالف است و به عنوان رهبر القاعده،یک میانجی برای حل مسایل دو گروه تعیین کرد. البغدادی همان زمان، حکم الظواهری را هم  نپذیرفت و اعلام كرد که روند ادغام سازمانی با جبهه النصره را پیش خواهد برد. درباره گستره سازماني داعش، آمار و ارغام متفاوتی منتشر شده است بر آورد سال 2007 اداره اطلاعات و پژوهش هاي امريكا است كه جبهه اسلامي عراق بيش از 1000 نفر هسته مركزي دارد و 15 درصد اقدامات تروريستي در عراق را انجام مي دهد. دولت عراق تجربه موفق «شوراهاي بيداري» را با هدف مقابله با اين گروه در استان الانبار به وجود آورد، شوراهايي كه شمار كادرهاي آن 85 هزار نفر  نيز برآورد شده است. طی ماه های اخیر، بعد از تشديد فعاليت هاي داعش در سوريه، دیده بان حقوق بشر سوریه، داعش را قدرتمند ترین گروه معاضین در شمال اين كشور ارزیابی کرده است.با اين حال، اكثر سوري ها به داعش نگاه مطلوبي ندارندو داعش  را به چشم نیرویی اشغال گر نگاه مي كنند.