روسیه پهناورترین کشور جهان است که در شمال اوراسیا قرار دارد. این کشور در آسیای شمالی و اروپای خاوری واقع است و با اقیانوس آرام شمالی و اقیانوس منجمد شمالی و نیز با دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک مرز آبی دارد. روسیه با ۱۴کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی دارد و با کشورهای پیرامون دریای برینگ، دریای ژاپن، دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک ارتباط دریایی دارد. روسیه با ۱۷٬۰۷۵٬۴۰۰کیلومتر مربع وسعت، پهناورترین کشور جهان است. پهناوری روسیه دو برابر مساحت کانادا یا چین یا ایالات متحده آمریکا است. بیشتر مناطق کشور سردسیر و کم‌بارش است. به همین دلیل بیشتر مناطق این کشور (به ویژه سرزمین بزرگ سیبری) خالی از سکنه هستند و کشاورزی در این مناطق میسر نیست. روسیه با حدود ۱۴۳میلیون نفر (در سال ۲۰۱۳) جمعیت، نهمین کشور پرجمعیت دنیاست.

تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه روسیه

کشورهای عضو اتحادیه اروپا ضمن توافق در خصوص اعمال تحریم‌های اقتصادی جدید علیه روسیه اعلام کردند در صورت عقب‌نشینی نیروهای مسکو از اوکراین و ادامه آتش‌بس، این تحریم‌ها لغو خواهد شد. دیپلمات‌ها معتقدند این دور از تحریم‌ها، شرکت دولتی روس‌نفت و گازپروم روسیه را به شدت تحت ‌تأثیر قرار می‌دهد. از طرف دیگر شرکت‌های روسیه سخت تر از گذشته می‌توانند در اتحادیه اروپا سرمایه جذب کنند. همچنین کشورهای عضو اتحادیه اروپا در مورد تشدید تحریم‌های مرتبط با صادرات کالاها با استفاده دوگانه، توافق کردند. تحریم بانک‌های دولتی روسیه و فروش اوراق قرضه آنها در بازارهای اروپایی نیز از دیگر موارد تحریم‌های مورد توافق است. افزون بر این، بر اساس تحریم‌ها ۲۴نفر دیگر به فهرست افرادی که اجازه ورود به اتحادیه را ندارند و اموال آنها در اتحادیه اروپا توقیف می‌شود افزوده شده است. آمریکا هم با توجه به تحولات اوکراین، تحریم‌های بیشتری علیه روسیه اعمال کرد و این تحریم‌ها صادرات فناوری پیشرفته برای صنعت دفاعی روسیه را شامل شد. کاخ سفید پیش‌تر اعلام کرده بود، دوستان و نزدیکان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه و شرکت‌هایی که تحت کنترل وی قرار دارند، هدف تحریم‌ها قرار خواهند گرفت. ما به دنبال هدف قرار دادن آنهایی هستیم که در محفل داخلی پوتین هستند و در اقتصاد روسیه نقش قابل توجهی دارند. وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه‌ای اعلام کرد: هیچ تردیدی وجود ندارد که به هرگونه اقدام خصمانه علیه روسیه به شیوه متناسب پاسخ خواهیم گفت. روسیه در پاسخ به تحریم‌های آمریکا، برخی از مقامات واشنگتن را تحریم کرد. فهرست منتشرشده از سوی روسیه سه مشاور اوباما و چندین عضو پارلمان از جمله جان مک‌کین سناتور جمهوری‌خواه، بنجامین‌ رودس، هری ‌رید و جان بینر را شامل می‌شود. دیوید کامرون نخست‌وزیر انگلیس هم اعلام کرد: سران کشورهای اروپایی باید در خصوص مسدود کردن دارایی‌ها و اعمال ممنوعیت سفر علیه افراد بیشتری که در جریان اشغال منطقه کریمه اوکراین توسط روسیه مسئول هستند، به توافق برسند.نخست‌وزیر روسیه، دستور ممنوعیت واردات هرگونه مواد غذایی از ایالات متحده، اتحادیه اروپا، استرالیا، کانادا و نروژ را صادر کرد. دیمیتری مدودوف واردات تمامی مواد غذایی از کشور‌های تحریم کننده را ممنوع کرده، گفت: روسیه به طور کامل واردات گوشت قرمز، ماهی، طیور، میوه، سبزیجات، شیر، پنیر و همه محصولات لبنی را از کشور‌های مذکور ممنوع کرد. به دنبال تحریم روسیه از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا، این کشور نیز واردات انواع محصولات کشاورزی و شیلاتی را از کشورهای اروپایی به مدت یک سال ممنوع کرده است و به همین دلیل روسیه برای تأمین نیاز داخلی خود به کشورهای شرق روی آورده است.در پی این مسائل اخیراً بحث‌هایی برای واردات محصولات کشاورزی از ایران مطرح بوده است و حتی پوتین رئیس جمهور روسیه نیز در زمینه واردات از ایران چراغ سبز نشان داده بود. وزیر جهاد کشاورزی ایران در رأس هیأتی برای شرکت در سومین نشست وزرای کشاورزی کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگ‌های به مسکو سفر کرد.

واکاوی تحریم‌ها علیه روسیه

این تحریم در دو شکل تحریم تجاری کامل و یا محدود و هدفمند اعمال می‌شود. تحریم تجاری کامل، گزینه‌ای است که احتمال وقوع آن به شدت پایین است. دلایل این امر را بدین شکل می‌توان توضیح داد: حجم تجارت خارجی روسیه و اتحادیه اروپا اگر چه تفاوت چشمگیری دارد، اما از وابستگی متقابل برخوردار است. حجم تجارت خارجی روسیه حدود 850 میلیارد دلار است، ولی حجم تجارت خارجی اتحادیه اروپا 3500 میلیارد دلار است که نشان از قدرت تجاری اقتصادی اتحادیه اروپا در مقایسه با روسیه است. در میان این حجم تجاری بالای اتحادیه اروپا، روسیه با اختصاص 10 درصد از این حجم تجاری به عنوان سومین شریک تجاری این اتحادیه به شمار می‌رود ( قابل ذكر است آمريكا با 61 درصد و چين با 14 درصد در جايگاه اول و دوم قرار دارند) و متقابلاً نیز اتحادیه اروپا در سال 2013 اولین شریک تجاری روسیه بوده است. شايان ذكر است بر اساس آمار رسمی گمرک روسیه، حجم مبادلات روسيه با اتحادیه اروپا در سال گذشته 417 میلیارد و 500 میلیون دلار بوده است که از این مقدار صادرات روسیه 283 میلیارد دلار و واردات از اتحادیه اروپا 134 میلیارد دلار بوده است. در بين ساير شركاي تجاري روسيه پس از اتحاديه اروپا در سال 2013 مي‌توان به ترتيب از كشورهاي مشترك‌المنافع، چين، تركيه، ژاپن، آمريكا، كره جنوبي و... نام برد. اینک با توجه به وضعیت اقتصاد جهانی و بحران اقتصادی اروپا و با در نظر گرفتن جایگاه روسیه به عنوان سومین شریک تجاری اتحادیه اروپا، احتمال تحریم کامل تجاری روسیه دور از ذهن است؛ زیرا در صورت اعمال این تحریم‌ها، برای اتحادیه اروپا نیز تبعات ناخوشایندی خواهد داشت و نمی‌تواند در کوتاه و میان‌مدت در دستور کار قرار گیرد. در خصوص تحریم‌های محدود و هدفمند نیز باید گفت در حال حاضر نیمی از محصولات صادراتی اتحادیه اروپا به روسیه شامل خودرو و ماشین‌آلات حمل‌و‌نقل می‌شود [پس از آن كالاهاي مصرفي(22درصد)، محصولات شيميايي و پتروشيمي(16درصد)، مواد خام(1درصد) و ساير كالا(11درصد) در جايگاه بعدي قرار دارد] و روسیه به عنوان دومین بازار بزرگ خودرو در دنیاست. با توجه به وضعیت اقتصادی اروپا، تحریم این محصولات به ضرر مالکان صنعت خودروسازی اروپا خواهد بود؛ زیرا آنها یکی از بزرگ‌ترین بازارهای خود را از دست می‌دهند.

فرصت‌های صادراتی ایران

بازار روسیه بازار بسیار بزرگی است و برای ایران فرصت مناسبی است که بتواند رابطه دوجانبه‌ای در زمینه صادرات و همچنین واردات محصولات کشاورزی و غذایی با این کشور برقرار کند.

1-سازگاری واردات روسیه با تولیدات ایرانی

تراز تجاری روسیه به نفع صادرات این کشور مثبت است و علی‌رغم اینکه روس‌ها 350 میلیارد دلار کالا وارد می‌کنند، 500 میلیارد دلار نیز صادرات کالایی دارند که بیشتر متمرکز بر نفت، انرژی و کانی‌های پربها است. عمده واردات روسیه را مواد غذایی و تبدیلی، میوه، صیفی‌جات، خشکبار، اقلام سوپرمارکتی، مصالح ساختمانی، قطعات پلاستیکی و لاستیکی و قطعات خودرو دانست.

2- صادرات محصولات دریایی به روسیه

ایران آمادگی لازم برای صادرات انواع ماهی و محصولات دریایی به روسیه را دارد. بیش از 10 شرکت عمده ماهیگیری ایران خواسته خود را برای صادرات این‌گونه محصولات به روسیه مطرح کرده‌اند. به گفته رئیس سازمان شیلات ایران، در استان هرمزگان حداقل 180 هزار تن انواع ماهی در سال تولید می‌شود که قادر است به تنهایی 60 درصد تقاضای بازارهای روسیه را تأمین کند. ‌همچنین ماهی‌گیران بندرعباس سالانه بیش از 15 هزار تن میگو از خلیج فارس صید می‌کنند.

3- صادرات واردات میوه و سبزیجات

با محدودیت‌های ایجادشده در واردات میوه و سبزیجات از اتحادیه اروپا توسط روسیه که اخیراً اعمال شده است، جمهوری اسلامی ایران که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان میوه و سبزیجات منطقه است می‌تواند بخشی از تولیدات خود را به روسیه صادر نماید. روسیه سالانه بین 7 تا 10 میلیارد دلار واردات میوه‌جات و خشکبار دارد که پیش از این بخشی مهمی از این بازار توسط کشورهای عضو اتحادیه اروپا تأمین می‌شد.

4- ظرفیت‌های موجود ایران برای صادرات به روسیه

·           ماهیانه ۲۰هزار تن تخم مرغ تولید مازاد در کشور داریم، پیش‌بینی می‌شود حدود ۳تا ۵هزار تن تخم مرغ به کشور روسیه صادر شود.

·      میزان صادرات گوشت مرغ ۲۰۰هزار تن است که علاوه بر صادرات این محصول به عراق می‌توانیم بازار‌های جدیدی مانند روسیه را نیز به عنوان کشورهای مقصد در نظر بگیریم. در حال حاضر ماهانه ۲۰هزار تن گوشت مرغ به روسیه صادر می‌کنیم.

·           مصرف سیب‌زمینی در روسیه چند میلیون تن است که بیش از ۱٫۵میلیون تن وارد می‌کند. با توجه به تولید بالای این محصول در ایران، روسیه می‌تواند بازار مطمئنی برای این محصول باشد.

·           نیاز به محصولات کشاورزی به خاطر سردسیر بودن

·      روس‌ها به بعضی محصولات کشاورزی ما به دلیل شرایط جغرافیایی و سردسیر بودن نیازمند هستند. در این کشور قیمت مرکبات، کیوی، انار و انگور بسیار بالاست. هیچ‌کدام از کشورهای آسیای مرکزی مرکبات ندارند و جاذبه ایران در مورد این‌گونه محصولات بسیار بالاست. در صنایع تبدیلی هم بازار خوبی برای ما محسوب می‌شود. محصولات کشاورزی تازه مانند انواع میوه و هم صنایع تبدیلی مانند رب گوجه فرنگی، آب میوه و کنستانتره به این کشور صادر می‌شده ولی اکنون می‌توان حجم مبادلات را افزایش داد.

·      به خاطر سرمای زیاد در کشور روسیه، تولید سیب درختی در روسیه کم است. ۴۰درصد سیب درختی مصرفی روسیه از لهستان وارد می‌شود. همچنین مصرف محصولات فرآوری‌شده، رب گوجه فرنگی و خرما نیز در روسیه زیاد است.

الزامات صادرکنندگان ایرانی

1-        کیفیت محوری

مدل مصرف کشور روسیه مصرف‌گرا بوده و کالاهای پرمصرف خود را از طریق واردات تأمین می‌کنند و تحریم‌های متقابل ایران و غرب فضای مناسبی برای تجارت ایران به این کشور ایجاد کرده است. رفتار مصرف‌کنندگان روسی با مصرف‌کنندگان افغان و عراقی تفاوت‌هایی دارد و قیمت عامل تعیین‌کننده برای آنها به حساب نمی‌آید، بلکه مصرف‌کنندگان روسی به دنبال کیفیت در سطح بازارهای اروپا هستند.

2-       بالا بردن سهم صادرات ایران

در سال گذشته روسیه ۵۰۰میلیارد دلار صادرات و ۳۵۰میلیارد دلار واردات داشته است. عمده کالاهای وراداتی این کشور انواع مواد غذایی، انواع میوه و صیفی‌جات، خشکبار،‌مصالح ساختمانی، قطعات لاستیکی، پلاستیکی و قطعات خودرو است.سهم ایران تنها کمتر از ۱درصد بوده که نشان از ضعف صادارت ایران به روسیه است، اما نباید از فرصت به دست‌آمده به‌ راحتی گذر کرد.

3- سرعت در امضای پروتکل‌های دامپزشکی

مشکل عدم ورود مرغ از ایران به روسیه این است که پروتکل‌های دامپزشکی که باید بین سازمان‌های دامپزشکی دو کشور امضا شوند، هنوز امضا نشده است. سازمان دامپزشکی ایران باید هرچه زودتر با آنها مذاکره کند و به تفاهم برسد. امضا نشدن این تفاهم‌نامه به دلیل کیفیت نیست؛ چراکه قادر به تولید محصول با هر کیفیتی که مدنظر روسیه باشد، هستیم. البته فاکتورهای استاندارد بیولوژیک برای مواد غذایی خام با سایر مواد غذایی بسیار متفاوت است؛ زیرا می‌تواند ناقل بیماری باشد و باید به آنها توجه خاصی شود.

4-      اعطای یارانه‌های تولیدی

تخصیص نیافتن یارانه‌ها به بخش کشاورزی و در نظر نگرفتن جایزه صادراتی که در کشور‌های دیگر برای محصولات کشاورزی یارانه وجود دارد، دلیل دیگر سهولت ورود رقبا به این بازارها است. در حال حاضر ترکیه بزرگ‌ترین رقیب صادراتی در بازار روسیه است و پس از آن کشور برزیل قرار دارد. البته از لحاظ سیستم حمل‌ونقل نیز مشکل داریم و کانتینر یخچال‌دار نداریم. در صورتی که تفاهم‌‌نامه دامپزشکی امضا شود باید از سیستم حمل‌ونقل روسیه استفاده کنیم و سود حاصل از حمل‌و‌نقل نصیب روس‌ها می‌شود. کشورهای ترکیه، آذربایجان، پرو، پرتغال و اخیراً صربستان در رسانه‌های روسیه حضور پیدا کرده و خواستار افزایش روابط تجاری بین دو کشور شدند.بيش از 85 درصد صادرات به عراق و افغانستان است، براي ورود به بازارهای دورتر بايد دولت حمايت ويژه‌اي داشته باشد و به اين بخش يارانه پرداخت كند. به عنوان مثال دولت تركيه يك شانه تخم‌مرغ را در كشور خودش 17 هزار تومان مي‌فروشد و به كشور عراق شانه‌اي 7500 تومان صادر مي‌كند و اين مابه‌التفاوت را به صادركنندگان كشورش در قالب يارانه پرداخت مي‌كند.

5-      بسته‌بندی مناسب

موضوع دیگری که در مورد محصولات کشاورزی ایران در بین مردم و مسئولان روسیه وجود دارد بسته‌بندی نامناسب محصولات کشاورزی ایران و پایین بودن سطح نگهداری این محصولات است.

6-       ایجاد بانک مشترک و حل مشکلات تعرفه‌ای

یکی از مهم‌ترین مشکلات بین ایران و روسیه، مشکلات پولی و عدم وجود بانک ایران و روسیه است. مشکل دیگر هزینه تعرفه گمرکی بالا در روسیه برای محصولات ایران است.

7-      تشکیل کارگروه‌های متعدد ویژه صادرات

با توجه به تغییر رویکرد روسیه برای تأمین مواد غذایی و محصولات کشاورزی، لازم است اتاق بازرگانی ایران کارگروه‌های ویژه‌ای را تشکیل دهد و با صنایع غذایی و افرادی که در زمینه کشاورزی فعالند هم‌فکری نماید. در این میان سازمان‌های دولتی مانند وزارت جهاد کشاورزی،‌ امور خارجه و صنعت و معدن نیز باید هماهنگی و برنامه‌ریزی برای ورود به بازار روسیه را داشته باشند.

8-        واردات گندم

توجه به بازار مصرف کشور روسیه در بلندمدت می‌تواند زمینه توسعه مبادلات اقتصادی در زمینه محصولات اساسی مانند گندم را فراهم سازد؛ چراکه روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گندم در جهان، در حال حاضر سهم قابل توجهی در تأمین نیاز بازار ایران ندارد.

9-       حضور فعال در نمایشگاه‌های مسکو

بازار بزرگ مصرف شهر مسکو با جمعیت 11 میلیون نفری و سه میلیون مسافر و مهاجر، زمینه مناسبی برای فروش کالاهای تولیدی ایران است. بیش از سه چهارم نمایشگاه‌های روسیه در مسکو برگزار می‌شود. تولیدکنندگان ایرانی باید در نمایشگاه‌های این شهر حضور فعال داشته باشید. البته با فعال شدن کمیته کشاورزی در اتاق بازرگانی مسکو زمینه برقراری ارتباط بیشتر بین تولیدکنندگان فراهم شده است.