در حال حاضر مهم‌ترین خبر پیرامون حوزه انرژی در جهان سقوط قیمت جهانی نفت است. دراین برهه زمانی قیمت نفت به قدری کاهش پیدا کرد و هر بشکه به زیر 85 دلار رسید در صورتی که در ماه در برخی از ماه‌های امسال قیمت نفت به بیش از 110 دلار رسیده بود. این میزان سقوط در بازار‌های جهانی حاصل یک سری فعل انفعالات سیاسی است که به صورت اجمال به اشاره می‌شود.

1- دلایل کاهش قیمت جهانی نفت

الف- کاهش وابستگی آمریکا به نفت خاورمیانه با تولید نفت شیل

نفت شيل (Shale Oil)در سال‌هاي اخير به يکي از موضوعات مهم محافل انرژي تبديل شده است. نفت شيل نوعي انرژي جديد نيست؛ بلکه شيل نفتي فقط منبع استخراج متفاوتي براي تأمين نفت نسبت به منابع معمول نفت خام محسوب مي‏شود که نفت استخراجي آن را نفت شيل مي‏نامند. شيل نفتي نوعي سنگ رسوبي است که محتوي ميزان زيادي از مواد آلي بوده و در واقع مي‏توان گفت اين ماده که کروژن ناميده مي‏شود ماده‌اي ما بين مواد آلي اوليه و مواد نفتي است. با اکتشافات انجام شده تاکنون و البته با فناوري‌هاي امروزي در جهان نفت، کارشناسان نفت قابل استحصال از تمامي اين ظرفيت خدادادي را تا 3/3 تريليون بشکه برآورد مي‌نمايند. با توجه به اينکه ذخاير نفت متعارف موجود در کره خاکي حدودا 38/1 تريليون بشکه برآورد گرديده رقیب جدیدی برای تولیدکنندگان سنت است. اکتشافات تاکنون نشان داده‌اند که بيشترين ميزان شيل نفتي در ايالات متحده قابل دسترس است که حدود 62درصد از منابع شيل نفتي کره خاکي را شامل مي‌شود. در جايگاه بعد از ايالات متحده آمريکا، کشورهاي روسيه و برزيل قرار دارند و رتبه چهارم در اختيار داشتن منابع نفت شيل در اختيار کشور چين و سپس کانادا قرار دارد. هرچند که هنوز فن آوري کارآمدي براي استخراج نفت شيل به دست نيامده و با روش‌هاي امروزي آلودگي محيط زيستي و هزينه گزاف تقريبا 60 دلاري براي هر بشکه نفت، اين منابع را ناکارآمد جلوه مي‌دهد، اما با توجه به افزايش قيمت نفت و ساير مشکلات نفتي در جهان، توليد نفت از شيل‌هاي نفتي روز به روز در حال افزايش است. کارشناسان نفتي معتقدند که ايالات متحده با توجه به دستيابي به فناوري جديد در استخراج نفت شيل‌ها حدود 9 میلیون بشکه تولید می‌کند. ورود شرکت‌هاي نفتي ايالات متحده به چين و طرح ايجاد شرکت‌هاي بين‌المللي استخراج نفت شيل آمريکايي- چيني، خبرهايي است که در چند ماهه اخير زنگ هشداري براي اعضاي اوپک و حتي ساير توليدکنندگان نفت و توليدکنندگان گاز جهان بوده است. کشور چين معتقد است که مي‌تواند از سال 2015 ميلادي توليد نفت شيل خود را مؤثر در بازار جهاني نفت بيابد. قابل توجه اينکه کشورهايي چون برزيل، آرژانتين و فرانسه نيز در حال بررسي‌هايي در اين زمينه هستند. اينها همه نشان مي‌دهد که نفت حاصل از شيل‌هاي نفتي بازيگر بزرگي براي آينده جهان نفت مي‌تواند باشد و اين موضوع بايد مورد توجه مسئولان نفتي همه کشورها قرار گيرد. در مورد کشورمان ايران نيز اخيرا اکتشافات قابل توجهي در اين زمينه انجام شده است که اخبار کشف معادن عظيم نفت شيل در ايلام از آن دست است. البته پيش‌بيني مي‌شود که استان قم و خراسان جنوبي نيز داراي منابع گسترده شيل‌هاي نفتي و گازي باشند. اما اين موضوع کافي به نظر نمي‌آيد و مي‌بايست نگاه جدي تري به اين موضوع داشت. در صورتي که استخراج نفت از معادن شيل‌هاي نفتي معمول گردد، توليدکنندگان فعلي نفت جهان و از جمله ايران در فروش نفت خود دچار بحران خواهند شد، توليدکنندگان نفت افزايش خواهند يافت و به دليل گسترده بودن منابع نفتي شيل و کمبود موجودي ذخاير معمول نفت، آينده کشورهاي نفتي فعلي به خطر خواهد افتاد. قابل ذکر است که موضوع شيل‌هاي مواد آلي فقط به موضوع شيل‌هاي نفتي ختم نمي‌شود و شيل‌هاي گازي نيز موضوع مهمي است. ايران مي‌بايست وارد مسابقه کشف ذخاير شيل‌هاي نفتي و گازي شود و سعي در به دست آوردن فناوري‌هاي مورد نياز اين منابع نمايد؛ موضوعي بود که تا اينجا به آن پرداخته شد، اما موضوع مهم و حياتي براي اقتصاد کشورمان همان موضوعي است که کارشناسان اقتصادي تأمين همه نيازهاي درآمدي خود از مجراي فروش نفت و مواد نفتي و بدتر از آن خام‌فروشي خود نفت را بارها گوشزد کرده بودند.

ب- اهداف سیاسی - امنیتی

با آغاز سقوط قیمت طلای سیاه در بازار نفت جنگ تمام عیار ارزان فروشی نفت بین کشورهای عضو اوپک به ویژه کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس همچون عربستان سعودی، قطر، عراق و امارات متحده عربی راه افتاده است. بر این اساس هر چند برخی از کشورهای آفریقایی و آمریکای جنوبی عضو اوپک همچون نیجریه، لیبی، آنگولا و ونزوئلا نسبت به کاهش قیمت نفت واکنش سفت و سختی نشان داده‌اند، اما کارشناسان بازار معتقدند که عربستان سعودی بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت اوپک و آمریکا ائتلافی را شکل دادند تا با کاهش بهای نفت اقتصاد کشورهایی همچون ایران، روسیه و ونزوئلا را آزار دهند. اتحاد نفتی میان عربستان و آمریکا مسبوق به سابقه هم بوده است و این دو کشور در سال 1985 میلادی با پائین کشیدن فیتیله قیمت طلای سیاه زمینه فروپاشی امپراطوری شوروی را فراهم کردند. توماس فریدمن در تحلیلی نوشته است: عربستان میزان تولیدش را کاهش نمی‌دهد تا قیمت نفت کاهش یابد، در عوض به گونه‌ای عمل می‌کند که سهمش در بازار بیشتر از دیگر کشورهای اوپک است. در نتیجه اوضاع سختی برای روسیه و ایران به وجود می‌آید. آن هم در زمانی که آمریکا و عربستان در جنگ نیابتی با هر دو کشور در سوریه هستند. فریدمن در تحلیل خود نتیجه می‌گیرد: مسکو و تهران فردا دچار فروپاشی اقتصادی نخواهند شد، ولی اگر قیمت نفت به کمتر از 70 دلار برسد، این کاهش قیمت نفت به نفع ایالات متحده و عربستان و به ضرر روسیه و ایران خواهد بود. درآمد حاصل از صادرات انرژی حدود 60 درصد درآمد دولت ایران و بیش از نیمی از درآمد روسیه را تشکیل می‌دهد. در همین رابطه حسین عسکری استاد تجارت بین‌الملل و امور بین‌المللی دانشگاه جرج واشنگتن و مشاور بانک جهانی معتقد است: کاهش قیمت‌های نفت در حال حاضر جنگ نفتی عربستان و آمریکا علیه روسیه و ایران است و این کاهش قیمت با هدف از بین بردن اقتصاد ایران و روسیه صورت گرفته است تا بتوانند بهره‌برداری‌های سیاسی و اقتصادی کنند. وی تأکید می‌کند: کاهش قیمت نفت به بشکه‌ای 50 دلار و تداوم این قیمت برای 2 یا 3 سال می‌تواند اقتصاد ایران را به سختی بیندازد. اگر چنین شرایطی را متصور شویم، در این صورت از بین رفتن تحریم‌ها نیز نمی‌تواند این کاهش قیمت‌ها را جبران کند. در این وضعیت اقتصاد ایران ضرر و آسیبی که از سوی کاهش قیمت نفت می‌بیند، بیش از تحریم‌هاست. اما توجه داشته باشید که اصلاحات اقتصادی و سیاست‌های اقتصادی کارآمد که نیازمند نوعی شهامت است، کارآمدتر و مؤثرتر از افزایش قیمت نفت و رفع تحریم‌هاست. در واقع تمرکز اقتصاد ایران باید بر کارآمد کردن اقتصاد ایران باشد و نه اینکه تمام توان خود را معطوف به افزایش قیمت نفت کند یا درصدد رفع تحریم‌ها باشد.آنچه که در یک ماه گذشته تأثیر بسیار زیادی بر کاهش قیمت نفت داشته بیش از آنکه دلایل اقتصادی داشته باشد دلایل سیاسی دارد و مهم‌ترین آن توافقات پشت پرده آمریکا با عربستان است. تجربه نشان داده با افزایش ناآرامی‌ها در منطقه آسیای غربی قیمت نفت افزایش می‌یابد ولی این بار درگیری‌های منطقه نه تنها افزایش قیمت نفت را به همراه نداشته است که کاهش بی‌سابقه آن را نیز به همراه داشته است. پس با این وضعیت عربستان با توليد روزانه 11 ميليون بشکه با استفاده از اين ظرفيت مي‌کوشد جريان‌هاي سياسي، اقتصادي، نظامي و فرهنگي منطقه را کنترل و از اين راه اهداف و سياست‌هاي خود را در کوتاه مدت، ميان مدت و در نهايت بلند مدت تأمين کند، بنابراين با بهره‌گيري از اين امکان و با ارائه تخفيف قابل توجه در فروش نفت خود، اينک درصدد بر آمده است تا قيمت جهاني اين حامل انرژي را کاهش دهد، اما هدف از اين راهبرد چيست؟ عربستان در دامپينگ (ارزان فروشي غيرقانوني) نفت سابقه‌اي بس طولاني دارد؛ مثلاً در اواخر جنگ تحميلي عراق عليه ايران بود که با اجراي راهبرد موسوم به بازارسازي آزاد، اقدام به افزايش توليد خود و کاهش قيمت فروش نفت کرد و هم اينک نيز به نظر مي‌رسد، عربستان در پي آن است روند کاهش قيمت‌ها را ادامه دهد. اين راهبرد نفتي بر محوريت تقابل با دو بازيگر عمده نفتي در جريان است.از اهداف سياسي اقدام عربستان عليه روسيه، رويارويي دو جبهه غرب و روسيه در بحران‌هاي اوکراين و سوريه است که در هر دو جبهه عربستان از مواضع غرب حمايت مي‌کند و تلاش دارد تا با فشار اقتصادي بر روسيه اين کشور را وادار به عقب نشيني از مواضع خود در اين دو جبهه بين‌المللي کند. عربستان درصدد بر آمده با زير فشار گذاشتن ايران براي محدود کردن برنامه اتمي و وادار کردن ما به تغيير موضع خود در سوريه، نفت را زير ميانگين قيمت، به بازارهاي آسيايي و آمريکاي شمالي عرضه کند. همچنين طرح افزايش توليد نفت عربستان به منظور تصاحب بازارهاي نفتي ايران در کشورهاي مختلف جهان صورت مي‌گيرد.

ج- كاهش رشد برخی از کشورهای مطرح اقتصاد جهاني

کاهش رشد اقتصاد جهانی یکی دیگر از عوامل کاهش بهای نفت است. رشد اقتصاد چین، هند و اتحادیه اروپا نسبت به ماه‌های اخیر با کاهش روبه‌رو شده است و بر اساس پيش بيني اقتصاد دانان ممكن است طي سال‌هاي آينده كشورهاي مختلف و حتي كشورهاي صنعتي، رشد پایین‌تری را تجربه كنند.

کاهش رشد اقتصادي که در کاهش سطح تولید جهانی نمایان می‌شود باعث می‌گردد میزان استفاده از نفت به عنوان نهاده اولیه بخش‌های مختلف اقتصادی کاهش یابد. کاهش استفاده از نفت منجر به کاهش تقاضای جهانی و پایین آمدن قیمت آن می‌شود. نکته قابل توجه دیگر در مورد رشد اقتصادی این است که برخی از کارشناسان، افزایش قیمت نفت را ازعوامل مهم اثرگذار بر کاهش رشد اقتصادی دانسته‌اند و حال این کاهش رشد اقتصادی خود منجر به کاهش استفاده از نهاده‌های تولیدی از جمله نفت (برای تأمین انرژی مورد نیاز تولید) می‌گردد.

د- سوداگری تروریست‌ها در بازار سیاه نفت

روزنامه عربی الاخبار با انتشار گزارشی اعلام کرد که گروه‌های تروریستی در سوریه روزانه 70 تا 80 هزار بشکه نفت به دست می‌آورند.بر اساس این گزارش، نفت به سرقت رفته از چاه‌های نفت دیر الزور توسط دلال‌ها به مرزهای ترکیه منتقل می‌شود و با دلارهای آمریکایی داد و ستد می‌شود. شهر سرمدا واقع در 30 کیلومتری شمال ادلب در نزدیکی مرزهای ترکیه یکی دیگر از بازارهای آزاد تجارت نفت قاچاق در سوریه محسوب می‌شود که مشتقات نفتی به سرقت رفته در سوریه در آن جا به فروش می‌رسد. عاملی که باعث شده است در کاهش قیمت نفت تاثیر بگذارد ارزان فروشی تروریست‌ها است که نفت به قیمت 35 دلار می‌فروشند. برخی‌ها که عرضه نفت ارزان توسط این گروه بر کاهش قیمت جهانی نفت تأثیر دارد شبهه دارند از این‌رو کل عرضه نفت قاچاق داعش در حد چند هزار بشکه در مقابل مازاد بازار عدد خیلی کوچکی است؛ بنابراین خیلی اثرگذار نیست.

ه- پایین آمدن تقاضا

عامل تقاضا مؤلفه بعدی در کاهش قیمت نفت است. تقاضا اکنون کاهش پیدا کرده است؛ زیرا اقتصادهای نوظهور جهانی مانند هند و چین تقاضای نفت خود را کاهش داده‌اند. البته کاهش تقاضای ناشی از وضع اقتصاد جهان از طرف صنایع انرژی‌بر هند و چین بازار را متأثر می‌کند، از این‌رو آنها تأثیر بیشتری بر تقاضا می‌گذارند؛ این در حالی است که (صنایع) کشورهای پیشرفته تقاضا را کمتر متأثر می‌کنند.

و- عرضه زیاد نفت به بازارهای جهانی

یکی از دلایل کاهش قیمت جهانی را عرضه نفتِ بیشتر توسط آمریکا است. این کشور افزون بر سهم قبلی خود، حدود یک میلیون بشکه نفت به بازار تزریق کرده است. شرکت‌های عرضه‌کننده نفت در آمریکا و کانادا متعلق به بخش خصوصی است، از این‌رو آنها فعال شدند و عرضه نفت خام زیاد شده است. اعضای غیراوپک هم ۱٫۶میلیون بشکه در روز بیش از تقاضا به بازار تزریق می‌کنند. عربستان هم به اهداف سیاسی - امنیتی رقم صادرات خودش را تا جایی که ممکن بوده افزایش داده و حتی 5 دلار پایین‌تر از نرخ جهانی به فروش می‌رساند. علاوه بر اینها افزایش 500 هزار بشکه‌ای لیبی و تشکیل دولت عراق و بهبود تولید این کشور همه و همه دست به دست هم دادند تا در این فصل سرما مازاد فروش در بازار به وجود بیاید.

علاوه بر موارد اساسی مذکور دلایل دیگری هم در کاهش قیمت نفت دخیل بوده که به صورت اختصار به آنها اشاره می‌گردد:

§     بهبود در تولید «اوپک» در ماه ژوئیه، که تولید نفت این سازمان به ۳۰.۴میلیون بشکه در روز رسید که ۳۰۰هزار بشکه نسبت به ماه ژوئن افزایش داشت.

§         تولید بالا نفت خام در آمریکا، و واردات پایین‌تر از صادرات نفت خام این کشور که نشان از بالا بردن عرضه نفت خام دارد.

§     حاشیه سود پالایش در این مدت نسبت به فروش نفت خام کاهش یافته است به همین دلیل تولیدکنندگان به دنبال افزایش خام‌فروشی هستند.

§         تعیین تکلیف رئیس جمهور و نخست وزیر جدید عراق که موجب بهبود جو روانی در این کشور شده است که انتظار می‌رود وضعیت تولید نفت عراق بهبود یابد.

§         اصلاح پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی در مورد تقاضای مصرف نفت در سال‌های ۲۰۱۴تا ۲۰۱۵.

§         بهبود در تولید نفت دریای شمال از ۲.۶میلیون بشکه به ۲.۹میلیون بشکه در روز.

§     خوش‌بینی در مذاکرات بین ایران و جامعه بین‌المللی که با آغاز دور جدید مذاکرات در ماه سپتامبر به نظر می‌رسد فروش نفت ایران در نیمه دوم سال ۲۰۱۴به بیش از ۱.۳میلیون بشکه در روز برسد و در طول سال ۲۰۱۵به ۲میلیون بشکه نیز خواهد رسید.

§         تقویت واحد پولی (دلار) که نفت با آن مبادله می‌شود هم بر کاهش قیمت نفت اثر گذاشته است.

2- ملاحظات اساسی

نگاه محتاطانه قیمت نفت در بودجه سال آینده

همزمان با سقوط آزاد طلای سیاه در بازار و گنجاندن نفت با قیمت پایین‌تر در بودجه سال 2015 اکثر کشورهای عضو اوپک، ایران هم قصد دارد بهای نفت خام خود در بودجه سال 94 را در محدوده 70 دلار به ازای هر بشکه تعیین کند، این در حالی است که بودجه سال 93 با قیمت نفت 100 دلار بسته شده است. بر این اساس کشورهای مختلف عضو اوپک همچون ونزوئلا، اکوادر، آنگولا، نیجریه، عراق و حتی کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس قصد دارند برای بودجه سال آینده خود قیمت نفت را در محدوده 80 تا 60 دلار قرار بدهند. نیکولاس مادورو، رئیس جمهوری ونزوئلا که این روزها به منتقد شماره یک کاهش قیمت نفت در بازار تبدیل شده است از تنظیم بودجه سال ٢٠١٥ میلادی این کشور بر فرض نفت بشکه‌ای ٦٠ دلار خبر داده و تأکید می‌کند: ونزوئلا به طور معمول قیمت نفت را در بودجه کشوری کمتر در نظر می‌گیرد تا از این راه بتواند با محدودیت‌های بودجه‌ای کمتر، هزینه بیشتری کند. عراق هم که تا چند سال قبل رؤیای تولید 8 تا 10 میلیون بشکه نفت را در سر می‌پروراند به کاهش بهای طلای سیاه واکنش نشان داده به طوری که عاصم جهاد سخنگوی وزارت نفت با بیان اینکه در صورتی‌که چشم‌انداز جهانی، قیمت احتمالی نفت را ٩٠ دلار اعلام کند، اظهار داشت: دولت عراق این قیمت را برای تعیین بودجه سال آینده ٦٠ تا ٧٠ دلار در نظر می‌گیرد. ونزوئلا و آنگولا، مسئولان اقتصادی نیجریه یکی از کشورهای عضو اوپک هم نگاهی محتاطانه به قیمت نفت در بودجه سال 2015 این کشور دارند به طوری که خبرها از گنجاندن نفت ٧٨ دلاری در بودجه این کشور حکایت دارد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان هم با هشدار نسبت به افت رشد اقتصاد جهانی در صورت کاهش بهای نفت به کمتر از بشکه‌ای 80 دلار، تأکید می‌کند: سیاست‌های جدید اقتصادی برای مهار تبعات کاهش قیمت نفت در روسیه تدوین و اجرایی خواهد شد. در این بخش لازم است بیان گردد اگر قیمت نفت در بودجه سال آینده پایین و منطقی باشد، قطعا در صورت افزایش قیمت نفت حتی به بشکه‌ای بیش از 100 دلار می‌توان مازاد درآمدهای نفتی را به صندوق توسعه ملی واریز کرد، اما اگر قیمت نفت در بودجه سال آینده بالا گنجانده شود احتمال کسری بودجه وجود دارد.پس نگاه دولت در گنجاندن قیمت نفت در بودجه سال 94 باید نگاهی منطقی و محتاطانه باشد، چون به طور معمول با افزایش درآمدهای نفتی واردات کالاهای لوکس افزایش می‌یابد. این در حالی است که صندوق توسعه ملی و هدف از تأسیس آن مدیریت درآمدهای نفتی در صورت افزایش قیمت و استفاده از این منابع در روزهای سقوط قیمت نفت است.

انتخاب جایگزین مطمئن بودجه‌ای به جای نفت

اولین راهکار کاهش وابستگی به نفت - با در نظر گرفتن توسعه و رشد در صادرات محصول نهایی- در شرایط فعلی اخذ مالیات است، اما این راهبرد در شرایطی که اقتصاد ایران در وضع "رکود تورمی" است و بخش کسب و کار توان پرداخت مالیات بیشتر را ندارد چندان مؤثر به نظر نمی‌رسد؛ حال برنامه تولید برای جایگزینی درآمدهای مالیاتی با نفت چگونه اجرایی می‌شود؟ توضیح این‌که، این روزها لایحه "رفع موانع تولید" که قرار است اجرای آن فضای کسب و کار را رونق دهد و موتور تولید را روشن کند در مجلس بررسی می‌شود که در صورت نهایی شدن آن یکی از مطالبات ملی یعنی کاهش وابستگی بودجه به نفت با سازوکار اخذ مالیات از طریق رونق بخش تولید محقق می‌شود؛ البته از رهگذر بهبود فضای کسب و کار مردم نیز نفع می‌برند.